ΓΛΥΠΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ
Με αντίτιμο 35.000 στερλίνες πούλησε πριν από δύο αιώνες ο λόρδος Ελγιν τα
Γλυπτά του Παρθενώνα στο Κοινοβούλιο του Ηνωμένου Βασιλείου, το οποίο τα
παραχώρησε στο Βρετανικό Μουσείο, όπου εκτίθενται έως τις μέρες μας
Ηταν μια απόφαση καθοριστική, αφού, όπως λέει ο πρόεδρος του Μουσείου Ακρόπολης, Δημήτρης Παντερμαλής, είναι εντελώς διαφορετικό να ζητά η χώρα μας τα Γλυπτά από κάποιον απόγονο του Ελγιν και διαφορετικό να τα ζητά από τη Μεγάλη Βρετανία.
Ελληνες και ξένοι ερευνητές που έχουν ερευνήσει ντοκουμέντα από εκείνη την περίοδο, αποκαλύπτουν πολλά για το πώς μεθοδεύτηκε η όλη επιχείρηση και πώς ξεπλύθηκαν ή και απεκρύβησαν οι παρανομίες του Ελγιν. Από το λεγόμενο φιρμάνι, που μόνο φιρμάνι δεν ήταν, μέχρι κάποιες επιστολές σημαντικές για το ζήτημα, όλα είχαν σκηνοθετηθεί άριστα.
Το «φιρμάνι» του Καϊμακάν Πασά προς τον βοεβόδα της Αθήνας το 1801 δεν ήταν παρά μια φιλική επιστολή, σύμφωνα με τον καθηγητή Τουρκολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Βασίλη Δημητριάδη και τη γενική διευθύντρια αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού Ελενα Κόρκα.
Αντίθετα με όσα ισχυρίστηκε ο Ελγιν (και δέχτηκε το βρετανικό Κοινοβούλιο) με την επιστολή δινόταν άτυπη άδεια να ζωγραφίσουν, να κάνουν εκμαγεία, να ανασκάψουν και να μεταφέρουν τμήματα από επιγραφές ή γλυπτά που θα έβρισκαν κατά τις ανασκαφές.
Αλλά υπό την προϋπόθεση να μην υπάρξει βλάβη ή φθορά στον «Ναό των Ειδώλων» όπως ονομαζόταν από τους Οθωμανούς ο Παρθενώνας. Κάτι που μονίμως και εντέχνως αποκρύπτεται επιμελώς. Ο Β. Δημητριάδης απέδειξε πως το έγγραφο δεν έχει τη δομή φιρμανιού. Η Ελ. Κόρκα το χαρακτηρίζει «χαριστική» επιστολή ενός αξιωματούχου, του αναπληρωτή του Μεγάλου Βεζύρη, την οποία ο Ελγιν υπερέβη κατά πολύ.
Ενδιαφέρον είναι το εύρημα της αρχαιολόγου Τατιάνας Πούλου, στο νέο, αφιερωματικό τεύχος του «Ανθεμίου» για τα 200 χρόνια από το δυστυχές γεγονός (το Ανθέμιο είναι το έντυπο της Ενωσης Φίλων Ακροπόλεως).
Σχολιάζει επιστολή του αιδεσιμότατου Φίλιπ Χαντ, δεξιού χεριού του Ελγιν στην επιχείρηση αρπαγής. Εντοπίστηκε στο αρχείο Ελγιν και αναγράφει ό,τι περιγράφεται στο λεγόμενο «φιρμάνι» με συμπληρώματα «γραφειοκρατικής» γλώσσας. Δηλαδή, ο Ελγιν έδωσε συγκεκριμένο κείμενο με την περιγραφή των αναγκών στον καϊμακάμη, προκειμένου εκείνος να το αντιγράψει.
Η χειραγώγηση των αξιωματούχων αποδεικνύεται και από την Ελ. Κόρκα. Οι οθωμανικές αρχές στην Αθήνα, προφανώς επειδή γνώριζαν ότι είχαν παρανομήσει, ζήτησαν αναδρομική κάλυψη από την Υψηλή Πύλη. Ο βεζύρης Γαζί Γιουσούφ Ζιγιά στέλνει επιστολή προς τον βοεβόδα της Αθήνας με την οποία τους ευχαριστεί για την πρέπουσα υποδοχή και φιλοξενία προς τον Ελγιν το 1802. Καμία λέξη για την αφαίρεση γλυπτών. Γεγονός που σημαίνει ότι η Υψηλή Πύλη αγνοούσε, αλλά διά της πλαγίας οδού ο Ελγιν νομιμοποίησε.
Οπως τονίζει η Ελ. Κόρκα, «η αδυναμία των κειμένων αυτών είναι η ασάφειά τους και η ρητορικότητα των οθωμανικών εκφράσεων».
ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΩΤΤΗ
ΕΘΝΟΣ
Ακριβώς διακόσια χρόνια πριν, σαν σήμερα, στις 7 Ιουνίου 1816, το βρετανικό Κοινοβούλιο αποφασίζει να καλύψει όλες τις παρανομίες του λόρδου Ελγιν και να αγοράσει τα γλυπτά του Παρθενώνα, που εκείνος είχε αφαιρέσει βανδαλίζοντας το μνημείο, αντί 35.000 στερλινών.
Ηταν μια απόφαση καθοριστική, αφού, όπως λέει ο πρόεδρος του Μουσείου Ακρόπολης, Δημήτρης Παντερμαλής, είναι εντελώς διαφορετικό να ζητά η χώρα μας τα Γλυπτά από κάποιον απόγονο του Ελγιν και διαφορετικό να τα ζητά από τη Μεγάλη Βρετανία.
Ελληνες και ξένοι ερευνητές που έχουν ερευνήσει ντοκουμέντα από εκείνη την περίοδο, αποκαλύπτουν πολλά για το πώς μεθοδεύτηκε η όλη επιχείρηση και πώς ξεπλύθηκαν ή και απεκρύβησαν οι παρανομίες του Ελγιν. Από το λεγόμενο φιρμάνι, που μόνο φιρμάνι δεν ήταν, μέχρι κάποιες επιστολές σημαντικές για το ζήτημα, όλα είχαν σκηνοθετηθεί άριστα.
Το «φιρμάνι» του Καϊμακάν Πασά προς τον βοεβόδα της Αθήνας το 1801 δεν ήταν παρά μια φιλική επιστολή, σύμφωνα με τον καθηγητή Τουρκολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Βασίλη Δημητριάδη και τη γενική διευθύντρια αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού Ελενα Κόρκα.
Αντίθετα με όσα ισχυρίστηκε ο Ελγιν (και δέχτηκε το βρετανικό Κοινοβούλιο) με την επιστολή δινόταν άτυπη άδεια να ζωγραφίσουν, να κάνουν εκμαγεία, να ανασκάψουν και να μεταφέρουν τμήματα από επιγραφές ή γλυπτά που θα έβρισκαν κατά τις ανασκαφές.
Αλλά υπό την προϋπόθεση να μην υπάρξει βλάβη ή φθορά στον «Ναό των Ειδώλων» όπως ονομαζόταν από τους Οθωμανούς ο Παρθενώνας. Κάτι που μονίμως και εντέχνως αποκρύπτεται επιμελώς. Ο Β. Δημητριάδης απέδειξε πως το έγγραφο δεν έχει τη δομή φιρμανιού. Η Ελ. Κόρκα το χαρακτηρίζει «χαριστική» επιστολή ενός αξιωματούχου, του αναπληρωτή του Μεγάλου Βεζύρη, την οποία ο Ελγιν υπερέβη κατά πολύ.
Ενδιαφέρον είναι το εύρημα της αρχαιολόγου Τατιάνας Πούλου, στο νέο, αφιερωματικό τεύχος του «Ανθεμίου» για τα 200 χρόνια από το δυστυχές γεγονός (το Ανθέμιο είναι το έντυπο της Ενωσης Φίλων Ακροπόλεως).
Σχολιάζει επιστολή του αιδεσιμότατου Φίλιπ Χαντ, δεξιού χεριού του Ελγιν στην επιχείρηση αρπαγής. Εντοπίστηκε στο αρχείο Ελγιν και αναγράφει ό,τι περιγράφεται στο λεγόμενο «φιρμάνι» με συμπληρώματα «γραφειοκρατικής» γλώσσας. Δηλαδή, ο Ελγιν έδωσε συγκεκριμένο κείμενο με την περιγραφή των αναγκών στον καϊμακάμη, προκειμένου εκείνος να το αντιγράψει.
Η χειραγώγηση των αξιωματούχων αποδεικνύεται και από την Ελ. Κόρκα. Οι οθωμανικές αρχές στην Αθήνα, προφανώς επειδή γνώριζαν ότι είχαν παρανομήσει, ζήτησαν αναδρομική κάλυψη από την Υψηλή Πύλη. Ο βεζύρης Γαζί Γιουσούφ Ζιγιά στέλνει επιστολή προς τον βοεβόδα της Αθήνας με την οποία τους ευχαριστεί για την πρέπουσα υποδοχή και φιλοξενία προς τον Ελγιν το 1802. Καμία λέξη για την αφαίρεση γλυπτών. Γεγονός που σημαίνει ότι η Υψηλή Πύλη αγνοούσε, αλλά διά της πλαγίας οδού ο Ελγιν νομιμοποίησε.
Οπως τονίζει η Ελ. Κόρκα, «η αδυναμία των κειμένων αυτών είναι η ασάφειά τους και η ρητορικότητα των οθωμανικών εκφράσεων».
ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΩΤΤΗ
ΕΘΝΟΣ
Τα γλυπτά τοποθετούνταν σε μεγάλα κιβώτια, μεταφέρονταν στον Πειραιά και από εκεί διά θαλάσσης στο Λονδίνο. Η πρώτη μεταφορά έγινε το 1802 με το πλοίο «Μέντωρ». Τότε στάλθηκαν στην Αγγλία 12 κιβώτια. Αργότερα άλλα 29 και τέλος το 1811 ολοκληρώθηκε η κλοπή με την αποστολή 80 κιβωτίων. Συνολικά τα γλυπτά που εκλάπησαν από τον Άγγλο λόρδο ανήλθαν σε 253, χωρίς να υπολογίζονται στον αριθμό αυτό αρχαιότητες μικρού μεγέθους (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 9ης Δεκεμβρίου 1948). Αλλά ο Έλγιν άφησε το «στίγμα» του και στο Ερεχθείο, δεδομένου ότι πήρε και μια από τις Καρυάτιδες.
Οι καταστροφές που προκάλεσε ο Σκοτσέζος λόρδος στα μνημεία της Ακρόπολης προκάλεσαν την οργή του Άγγλου ποιητή και φιλέλληνα λόρδου Μπάιρον. Γι’ αυτό συνέθεσε και δημοσίευσε το Μάρτιο του 1811 το ποίημα « Η κατάρα της Αθηνάς». Σ’ αυτό παρουσιάζει την Παλλάδα να καταριέται τον Έλγιν, τη γενιά του και την πατρίδα του για τη σύληση του ιερού της και να τον συγκρίνει με άλλους καταστροφείς της Αθήνας. Είναι χαρακτηριστικοί οι στίχοι, όπου μιλά η Αθηνά απευθυνόμενη προς το Βύρωνα: «Είδον εκπνεούσας πλείστας τυραννίδας, διέφυγον τον όλεθρον των Οθωμανών και την καταστροφήν των Βανδάλων, αλλ’ η πατρίς σου μοι στέλλει έναν εχθρόν (= τον Έλγιν) χείρονα Βανδάλου και Μωαμεθανού».
Τα γραπτά του λόρδου Βύρωνα είχαν απήχηση στην αγγλική κοινωνία. Έτσι η προσπάθεια του Έλγιν να πουλήσει τα γλυπτά του Παρθενώνα δυσκόλεψε. Άλλωστε ζητούσε και υπερβολικό ποσό επικαλούμενος τα μεγάλα έξοδα για τη μεταφορά τους στο Λονδίνο. Τελικά το 1816 η Βουλή των Κοινοτήτων αποφάσισε να δοθούν στον Έλγιν 35.000 λίρες και οι ελληνικοί θησαυροί, αποτελώντας πλέον κρατική περιουσία, να τοποθετηθούν στο Βρετανικό Μουσείο (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλα της 5ης Οκτωβρίου 1928 και της 27ης Μαΐου1961).Πολλοί Άγγλοι βουλευτές, συνειδητοποιώντας ότι με την απόφασή τους αυτή νομιμοποιούσαν την ιεροσυλία του Έλγιν, υπέβαλαν την ακόλουθη τροπολογία, η οποία όμως δεν έγινε δεκτή: «Η Μεγάλη Βρετανία κρατεί αυτά τα μάρμαρα ως παρακαταθήκη μέχρις ότου της ζητηθούν από τους τωρινούς ή οποιουσδήποτε μελλοντικούς κυρίους της πόλης των Αθηνών. Μετά από ένα τέτοιο αίτημα αναλαμβάνει χωρίς διατυπώσεις ή διαπραγματεύσεις να τα επανατοποθετήσει, όσο είναι δυνατόν, στα μέρη απ’ όπου είχαν αφαιρεθεί. Στο μεταξύ θα φυλάσσονται προσεκτικά στο Βρετανικό Μουσείο». Ένας από τους βουλευτές που υποστήριξε με σθένος την τροπολογία αυτή ήταν ο Χιου Χάμερσλι (εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, φύλλο της 2ας Μαρτίου 2003).
Ο Έλγιν, ίσως γιατί ένιωθε τύψεις, ίσως γιατί ήθελε να μείνει στην ιστορία ως ευεργέτης της Αθήνας, δώρισε στη δημογεροντία της πόλης ένα μεγάλο ρολόι κατασκευασμένο στο Λονδίνο (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 26ης Απριλίου 1929). Οι κοινοτικοί άρχοντες των Αθηνών αποφάσισαν να το τοποθετήσουν στην παλιά αγορά. Γι’ αυτό κατασκεύασαν ένα πύργο. Σ’ αυτόν είχε εντοιχιστεί η αναθηματική πλάκα: « Ο Θωμάς κόμης Έλγιν δώρον δέδωκε τοις Αθηναίοις ωρολόγιον, ο δε Δήμος Αθηναίων και οι πολίται ήγειραν και έστησαν εν σωτηρίω έτει 1814». Ο πύργος του ρολογιού στέγασε για δεκαετίες πολλούς άστεγους Αθηναίους ως την 8η Αυγούστου του 1884. Τότε εξερράγη στην περιοχή μεγάλη πυρκαγιά, από την οποία καταστράφηκε και το ρολόι (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλα της 26ης Απριλίου 1929 και της 29ης Αυγούστου 1925). Σύμφωνα με άλλη πηγή το δώρο του Άγγλου λόρδου έπεσε και συντρίφτηκε κατά τους μεγάλους σεισμούς που έγιναν στην Αθήνα το 1879. Πάντως ή η πυρκαγιά ή ο σεισμός απάλλαξαν την Αθήνα από τη δωρεά του Έλγιν.
Προσθήκη: ένα από τα βασικά επιχειρήματα των Άγγλων για την κράτηση των γλυπτών του Παρθενώνα είναι ότι τα αγόρασαν από τον Έλγιν, ο οποίος τα απέκτησε έπειτα από την έκδοση σουλτανικού φιρμανιού. Η άποψη αυτή αμφισβητείται ακόμα και από Άγγλους. Ο Νικ Φίλντινγκ, δημοσιογράφος της εφημερίδας Mail of Sunday, σε συνέντευξη που έδωσε τη 14η Ιουνίου 1998 είπε: «Ο Έλγιν δεν είχε άδεια. Κανένας δεν είδε το περίφημο φιρμάνι. Μόνο μια μετάφρασή του. Σημειώστε πως δεν υπάρχει έγγραφο σε Οθωμανική βιβλιοθήκη για οποιοδήποτε τέτοιο φιρμάνι. Επιπλέον, ακόμη και από τη μετάφραση που παρουσιάζεται ως αυθεντική, δεν προκύπτει ότι δόθηκε σε κανέναν η άδεια να αφαιρέσει οτιδήποτε από το ναό του Παρθενώνα. Το συγκεκριμένο έγγραφο μιλά για μετατόπιση χαραγμένων πλακών και βράχων. Όχι για την καταστροφή του κτιρίου. Όχι για την αφαίρεση κομματιών από αυτό».
