" Εκθεση του τότε Επάρχου Δωρίδος Κων. Καλαμίδα " .
Στην προσπάθειά μας , αγαπημένοι μας φίλοι , να σας δώσουμε όσο πιό πολλές πληροφορίες γιά την Πατρίδα μας , τον τόπο μας , τη Δωρίδα , αρχίζουμε με τη δημοσίευση μιάς διοικητικής έκθεσης του Έπαρχου της Δωρίδας , που περιγράφει με εξαιρετικό τρόπο την τότε κατάσταση , δίνοντας παράλληλα και σημαντικές πληροφορίες , ιστορικού και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος . Η έκθεση αυτή δημοσιεύτηκε στο περιοδικό " ΠΑΝΔΩΡΑ " την 15.3.1854 .
Απολαύστε την :
" Δημοσιεύομεν ευχαρίστως το επόμενον απόσπασμα της κατά το 1849 έτος γραφείσης διοικητικής εκθέσεως του κ. Επάρχου Δωρίδος . Η Ελλάς άπασα είναι στάδιον περιέργων αρχαιολογικών και τοπογραφικών ερευνών και αν άπαντες οι κατά τόπους διοικηταί εδείκνυον την πεφωτισμένην φιλοτιμίαν του Κ.Καλαμίδα , μεγάλη εκ των εκθέσεων αυτών ηδύναταο να προσγίνη εις την επιστήμην ωφέλεια , ουχί τοσούτον διά την ορθότητα των συμπερασμάτων πάντοτε , όσον διά την των δεδομένων ακρίβειαν ".
( Περιοδικό " Πανδώρα " 15-3-1854 ) .
Το μέρος τούτο της εκθέσεώς μου χρήζει και μελέτης εμβριθούς και χρόνου μακρού , διά ν' αναπτυχθή προσηκόντως . Το επ' εμοί όμως θέλω περιγράψει μόνον τας υπαρχούσας κατά την επαρχίαν αρχαιότητας με μικράς τινας αρχαιολογικάς παρατηρήσεις .
Δεν δύναμαι να σιωπήσω ότι των πλείστων δήμων η ονοματοθεσία είναι ανακριβής , διότι εκείνοι , οίτινες πρώτοι έθεσαν τα ονόματα , και ώρισαν τας θέσεις των αρχαίων δήμων , ολίγον εμελέτησαν τας αρχαίας γεωγραφίας , και ολίγον παρέβαλον την σημερινήν των επαρχιών διαίρεσιν με την αρχαίαν .
Κατά τας υπαρχούσας ονοματοθεσίας των δήμων ημείς έχομεν σήμερον μόνον τα ονόματα , ουχί δε και τα πράγματα , εις ολίγους δ' έχομεν αμφότερα . Φέρω παράδειγμα την επαρχίαν Δωρίδος .
Κατά τας αρχάς του σχηματισμού των δήμων διηρέθη και η επαρχία Δωρίδος εις ένδεκα δήμους , Αιγιτίου , Υαίας , Κόρακος , Κροκυλίου , Οφιονίας , Βωμών , Ποτιδανίας , Οινεώνος , Τολοφώνος , Ολισσόνος και Οιάνθης . Αλλά κατά το 1836 συνεχωνεύθησαν οι τρεις πρώτοι εις ένα υπό το όνομα , δήμος Αιγιτίου , οι τρεις δεύτεροι , εις άλλον υπό το όνομα δήμος Κροκυλίου , οι της Ποτιδανίας και οι τρεις τελευταίοι , εις τέταρτον , υπό το όνομα , δήμος Τολοφώνος .
Αλλά κατά τον Στράβωνα , η αρχαία Δωρική χώρα ήτον τετράπολις , και αι τέσσαρες πόλεις εκαλούντο Ερινεός (ο) , Βοίον (το) , Πίνδος (η) , Κυτίνιον (το) . Ιδού δε πως εκφράζεται : " Τοις δε Λοκροίς , τοις μεν Εσπερίοις συνεχείς εισίν Αιτωλοί , τοις δ' Επικνημιδίοις Αινιάνες , οι την Οίτην έχοντες , και μέσοι Δωριείς .Ούτοι μεν ουν εισίν οι την τετράπολιν οικήσαντες , ην φάσιν είναι Μητρόπολιν των απάντων Δωριέων , πόλεις δ' έσχον Ερινεόν , Βοίον , Πίνδον , Κυτίνιον . Υπέκειται δε Πίνδος τον Ερινέον . Παραρρεί δ' αυτήν ομώνυμος ποταμός , εμβάλλων εις τον Κηφισσόν , ου πολύ της Λιλαίας άπωθεν . Τινές δε Ακύφαντα λέγουσι την Πίνδον ".
Που είναι σήμερον ο Ερινέος , που το Βοίον , που η Πίνδος , που το Κυτίνιον ; Κατά το γεωγραφικόν λεξικόν του Κ.Σκαρλάτου Βυζαντίου , ο Ερινέος είναι η σήμερον καλουμένη Αρτοτίνα . Αλλά , κατά το Λεξικόν του Νικολάου Λωρέντου , ήτο πόλις δωρική περί το όρος Πίνδον . Το Βοίον , πόλις πλησίον του Ερινέου , επί του όρους Παρασσού , το Κυτίνιον , πόλις και αύτη επί του όρους Παρνασσού και η Πίνδος , πόλις της Δωρίδος επί του ομωνύμου ποταμού εν τη Δωρική χώρα .
Ας έλθω ήδη εις τους προ του 1836 και νυν δήμους της Δωρίδος . Το Αιγίτιον ήτον κώμη της Αιτωλίας παραθαλασσία ( Θουκυδ. γ' 97 ) , και , ως τοιαύτη έκειτο βεβαίως εκείθεν της Ναυπάκτου , καθότι όλον το από Κρίσσης μέχρι Ναυπάκτου παράλιον εθεωρείτο ως χώρα των Οζόλων , διά τούτο και ο Κ.Σκαρλάτος Βυζάντιος εχαρακτηριζεν ως Αιγίτιον την Βελίτζαν χωρίον της Αιτωλίας . Σήμερον όμως πρωτεύουσα του δήμου Αιγιτίου είναι το Λοιδωρίκιον , κώμη μεσόγειος και ενταύθεν της Ναυπάκτου 12 ώρας . Η Υαία , κώμη επί της χώρας των Οζόλων Λοκρών , κειμένη αρκτικώς της Αμφίσσης , { Στέφ. Βυζ . και Θουκυδ γ' 101 ) .
Εις τον πρώτον σχηματισμόν των δήμων το Μαλανδρίνον ωνομάσθη ούτως , ίσως προσφυώς . Ο Κόραξ , όρος απότομον και πετρώδες χωρίζον την Αιτωλίαν από τους Λοκρούς Οζόλας ( Στράβ.) κατά δε το 1835 εσχηματίσθη δήμος Κόρακος από τα χωρία Γρανίτζαν , Κλήμα και άλλα τινα κείμενα εις τας ανατολικάς υπωρείας του όρους Κόρακος . Το Κροκύκιον , πόλις της Αιτωλίας , κειμένη μεταξύ Τειχίου και Ποτιδανίας ( Θουκυθ.γ' 96 ) και ήδη το χωρίον Πεντευιοί , όπου υποθέτω το Τείχιον , ως κατωτέρω θέλω εξηγηθή . Η Οφιονία , Οφιονείς , λαός της Αιτωλίας , κατοικών περί το όρος Κόρακα , ακι εκτεινόμενος έως του Μαλιακού κόλπου , κατά δε το 1835 εσχηματίσθη δήμος Οφιονίας από τα χωρία Βοστινίτζας κ.λ.π.ο δε Κ.Σκαρλάτος Βυζάντιος υποθέτει ως Οφιονίαν το χωρίον Βλοχόν . Οι Βωμοί , όρος της Αιτωλίας , σχηματίζον το δυτικόν μέρος της Οίτης , τα νυν , Άνινος , όρος Στεφ., και Βωμιείς , λαός της Αιτωλίας , συνεχόμενος με τους Οφιονείς , και κατοικών επί του όρους Βωμία , πλησίον των συνόρων της Θεσσαλίας . - Θουκυδ.γ' 96 . Στράβ.- Κατά δε το 1835 εσχηματίσθη δήμος Βωμών , πρωτεύουσα του οποίου ήταν η Αρτοτίνα , χωρίον ορεινόν , κείμενον άνωθεν του ποταμού Λυκόρμα ( Φίδαρι ) και απέναντι του Αιτωλικού όρους Βωμία . Η Ποτιδανία , πολίχνη οχυρά εν τη χώρα των Οζόλων , κειμένη επί των ορίων της Αιτωλίας . Σήμερον είναι το Παλαιοξάριον , κείμενον εντεύθεν του ποταμού Πίνδου ( Μόρνου ) , όστις χωρίζει την Ναύπακτον και τον δήμον Αποδοτίας από την Ποτιδανίαν . Ο Οινεών , πόλις μικρά των Οζόλων Λοκρών , κειμένης παραθαλασσίως επί του Κορινφιακού κόλπου με λιμένας - Θου.γ' 98 - Κατά δε το έτος 1835 ήταν το μεσόγειον χωρίον Στύλια , όπου δεν υπάρχουν ουδ΄αρχαιότητες . Η Τολοφών , πόλις επί της χώρας των Οζόλων Λοκρών , κειμένη ανατολικώς -Θουκυδ, Στεφ. Βυζ .- Σήμερον είναι η παράλιος Βυτρινίτζα . Δήμος Ολισόνος ωνομάσθησαν το 1835 τα χωρία Ξυλογαιδάρας , Βελενίκου και Μαραζιών εκ των κατά την θέσιν " Σούλη Ζευγάρι " φαινομένων αρχαίων ερειπίων , αλλά δεν ηδυνήθην να εύρω την λέξιν ταύτην εις τα γεωγραφικά λεξικά , διά να ίδω που έθετον την κώμην Ολισόνα οι αρχαίοι γεωγράφοι . Οιάνθη και Οιάνθεια , πόλις παραθαλα΄σσία των Οζόλων Λοκρών , κειμένη επί του Κρισσαίου κόλπου . Κατά δε το 1835 ωνόμασαν ούτω το χωρίον Βίδαβον εκ των εν αυτώ υπαρχόντων αρχαίων ερειπίων , εν ω κοινώς παραδέχονται οι Γεωγραφικοί Λεξικογράφοι , ως Οιάνθην , το Γαλαξείδιον , όπου υπάρχουν άπειροι αρχαιότητες
Δια να τεθώσι λοιπόν ακριβώς τα ονόματα των δήμων , και ορισθώσι αι θέσεις , όπου το πάλαι έκειντο αι πόλεις , των οποίων τα ονόματα κλαμβάνουσι σήμερον οι δήμοι , θεωρελιται απόλύτως αναγκαίον να σχηματισθή επιτροπή τις εκ τριών ανδρών ιστορικών και αρχαιολόγων , και να περιέλθη την Ελλάδα , φέρουσα ανά χείρας τα συγγράμματα όλων των αρχαίων γεωγράφων , διά να συντάξη γεωγραφίαν νέαν κατά σύγκρισιν προς την αρχαίαν . Τότε μόνον θέλει καυχάσθαι ο Έλλην , ότι ηδυνήθη να ανεύρη τουλάχιστον κατά προσέγγισιν τας αρχαίας των προγόνων πόλεις , και δεν θέλει αισχύνεσθαι , αν φέρη το εθνικόν λεγόμενον όνομα , Αιγίτιος , Τολοφώνιος , Ποτιδανιάτης , και Κροκύλιος , ως συμβαίνει σήμερον , ότε καλούμενος ούτω , θεωρείται κατά τους αρχαίους γεωγράφους , ως κάτοικος άλλου δήμου , παρά της διαμονής του .
Μετά την μικράν ταύτην παρέκβασιν έρχομαι ήδη να περιγράψω τας αρχαιότητας της Δωρίδος .
Οδεύων από Λιδωρικίου προς το χωρίον Μαλανδρίνον απήντησα προς αριστεράν της οδού εις ένα ρεύμα , κατάφυτον από πλατάνους , λείψανα κυκλωτικού περιτειχίσματος , προχωρήσας δε επί ώραν 1 1/2 από Λιδωρικίου παρετήρησα εν τω μέσω της οδού άνωθεν της επιφανείας της γης θεμέλια άλλης αρχαίας οικοδομής παριστανούσης πύργον , η θέσις δ' όπου κείται , καλείται υπό των χωρικών " Μάρμαρα " ένεκεν των αρχαίων μαρμάρων , με τα οποία είναι εσκεπασμένον .
Φθάσας εις το χωρίον Μαλανδρίνον [αρετήρησα εις τον , προς μεσημβρίαν , κείμενον λόφον σειράν κυκλωπικού τείχους , έχοντος , κατά διαλείψεις , και επάλξεις , και παριστώντος έτι και νυν λαμπρότητα εξεισίαν και κάλλος περιφανές . Αυτόθι βεβαίως υπήρχε κώμη λαμπρά το πάλαι , και ίσως ήτο η Υαία " κώμη επί της χώρας των Οζόλων Λοκρών , κειμένης αρκτικώς της Αμφίσσης , κατά τον Στέφ. Βυζάντιον και τον Θουκυδ.γ' 10 ". Ηπεριφέρεια του τείχους είναι αρκετά εκτεταμένη , και σώζεται σχεδόν ολόκληρος , πλην της μεσημβρινής πλευράς .
Περί το άκρον της αρκτικής πλευράς ου μακράν φαίνεται πέριξ ενός πρίνου μικρού ερείπιον αρχαίας οικοδομής , ήτις ήτον ίσως Ναίσκος τις .
Εις κώμην Βυτρινίτζαν , πρωτεύουσαν του δήμου Τολοφώνος , φαίνονται κατά το μεσημβρινόν παράλιον επί τινος λόφου ερείπια αρχαίου περιτειχίσματος , όπου αναμφιβόλως υπήρχε και αρχαία κώμη , α΄΄' είναι άγνωστον πως ωνομάζετο . Αν αύτη ήναι η αρχαία Τολοφών , είναι άδηλον , μολονότι , ως χαρακτηρίζεται από τον Στέφ. Βυζάντιον " πόλις επί της χώρας των Οζόλων Λοκρών κειμένη ανατολικώς " ενδέχεται να ήναι αυτή . Ό,τι όμως με κάμνει να διστάζω είναι ότι παραλία ούσα , δεν χαρακτηρίζεται ως τοιαύτη υπό των γεωγράφων και ιστορικών . Έπειτα ο Βυζάντιος παραλληλίζει εις Τολοφώνα με το σήμερον καλούμενον " Μοναστήρι Κούτζιον " οποίον δεν υπάρχει σήμερον ουδέν εις την περιφέρειαν του δήμου Τολοφώνος , πλην ενός επονομαζομένου " Κουτζούρου " , αλλά και τούτο κείται μακράν της Βυτρινίτζας και πλησίον του χωρίου Πλέσσα .
Ενταύθα έμαθον , ότι και εις χωρίον Βίδαβην , κείμενον ανατολικώς της Βυτρινίτζης και απέχον ταύτης ωσεί ώρας δύο , υπάρχει αρχαίον φρούριον αξιολογώτερον του της Βυτρινίτζης , αλλά δεν είχον καιρόν να το επισκεφθώ εκ του πλησίον .
Απέναντι των Τριζωνίων καλουμένων νήσων υπάρχει θέσις , καλουμένη " Σούλη Ζευγάρι " . Εκεί επί λόφου υψηλού υπάρχουν , ως έμαθον , ερείπια μεγαλοπρεπούς φρουρίου . Έμαθον προσέτι , ότι και επί της μεγαλυτέρας των ανωτέρω δύο ερημονήσων υπάρχουν φρέατα ποτίμου ύδατος , και ερείπια αρχαίου φρουρίου περί το στόμιον του λαμπρού λιμένος δεξιόθεν .
Εις θέσιν Κουκουβίσταν , απέχουσαν του χωρίου Μάκρυσι του αυτού δήμου μίαν ώραν προς μεσημβρίαν , εύρον προς το ρεύμα ερε'ιπιον οικοδομής σπανίας , παριστώσης αρχαίαν αγροτικήν οικίαν . Οι τοίχοι αυτής έχουσι δύο σειράς επιμήκων λίθων εκ σχίστου . Το εξωτερικόν της οικοδομής είναι πολύγωνον και έχει προς άρκτον την είσοδον , το εσωτερικόν σε συνίσταται εις πρόδρομον , εις τρεις διαιρέσεις εκ δεξιών , και μίαν ευρύχωρον εξ ευωνύμων
Αν η οικοδομή αυτή παριστά αρχαίαν οικίαν , όπερ είναι βέβαιον , λύεται δι' αυτής εν σπουδαίον ζήτημα , υπάρχον μέχρι τούδε εκκρεμές μεταξύ όλων , και αυτών των επισημοτέρων αρχαιολόγων , εις των οποίων , ο σοφός Μαριέτος , έφθασε να εξομοιώση τας Ελληνικάς οικίας με τας σημερινάς Τουρκικάς , λόγω μόνον , ότι οι Τούρκοι κατακτήσαντες την Ελλάδα εύρον και οικίας ωκοδομημένας συμφώνως προς τα έθιμά των . ( Περιήγ.Ν.Αναχάρσιδος σελ.413-414 Τομ .2 . )Αλλά περί της προκειμένης οικοδομής κάμνω λόγον εκτενή εις την υπ' αριθ 1784 από 28 Ιουλίου προς την Νομαρχίαν αναφοράν μου .
Το ερείπιον της οικοδομής ταύτης κείται επί ισοπέδου γης , αλλά προς ανατολάς έπεται κρημνός λόγου άξιος , και προς μεσημβρίαν γη κατωφερής , έχει περιφέρειαν ωσεί 50 βασιλ.μέτρων , αι προς ανατολάς και μεσημβρίαν πλευραί διατηρούνται πολύ υψηλότερον υπεράνω της επιφανείας της γης , μέρος της μεσημβρινής πλευράς κατέρρευσε προ πολλού , και το άλλο ήτον ετοιμόρροπον αφ΄ης το επεσκέφθην .
Όται έφθασα εις το χωρίον Μηλαίαν του αυτού δήμου , ερευνών περί αρχαιοτήτων , έμαθον , ότι προς ανατολάς του χωρίου εις την μεταξύ των ορέων " Γεωργίου Βουνί , Αετοβούνι και Γρηάς Στρούγκας " φαινομένην κοιλάδα υπάρχουν ερείπια αρχαίου πύργου , εξ ών καλούσιν οι κάτοικοι την θέσιν " Μάρμαρα ", αλλ' επειγόμενος να μεταβώ μετά του Νομοιατρού εις το χωρίον Στύλιαν , όπου έθνησκον πολλά ζώα εκ της επιζωοτίας , δεν ηδυνήθην να επισκεφτώ τα αρχαία ταύτα ερείπια .
Περιοδεύων τον δήμον Ποτιδανίας , και μεταβαίνων εις την διατηρουμένην Μονήν " Βαρνάκοβαν "είχον αριστερόθεν τα χωρία Καρουτάκια , Παλαιόμυλον , Κλημάκια και τον Κρισσαίον Κόλπον . Ερευνών δε περί αρχαιοτήτων , έμαθον , ότι εις Παλαιόμυλον κατά την θέσιν " Άγιος Νικόλαος " υπάρχει ερείπιον κυκλωπικού μακρού τείχους , εκτεινομένου σχεδόν έως εις την θάλασσαν . Εις θέσιν " Σουλέ " , κειμένην μεταξύ των χωρίων Ομερεφίδι , Λόγκου και Κλημακιών , επί τινος λόφου υπάρχει άλλο ερείπιον αρχαίου φρουρίου , και εις θέσιν καλουμένην Παλαιόκαστρον , διά τούτο και μόνον ότι έχει αρχαίον φρούριον , υπάρχουν επίσης αρχαία ερείπια . Αλλ' εξ όλων αυτών δεν ηδυνήθην να επισκεφθώ εκ του πλησίον , πλην μόνου του κατά την θέσιν Παλαιόκαστρον , κειμένου προς αριστεράν της προς την Μονήν αγούσης οδού . Το αυτόθι όμως φαινόμενον ερείπιον δεν παριστά μεγάλην αρχαίαν κώμην , εκτός αν αυτόθι υπήρχεν η Ακρόπολις , και πέριξ η Πολίχνη , καθόσον μάλιστα ου μακράν εκείθεν και εν τω μέσω της προς την Μονήν οδού εφαίνοντο και πολλοί αρχαίοι τάφοι ευτελείς . Μοι είπον όμως οι οδηγοί μου , ότι εντός της περιφερείας του αρχαίου φρουρίου ευρέθησαν και λάρνακες μαρμάριναι .
Το κατά την θέσιν " Άγιος Νικόλαος " φρούριον παριστά . Ακρόπολιν πόλεως οπωσούν περιφανούς . Επειδή δε το παράλιόν της έχει καλόν λιμένα διά μικρά πλοία , ενδέχεται να έκειτο αυτόθι η αρχαία πόλις " Οινέων " , τοσούτω μάλλον , καθόσον περιγράφεται από τον Θουκυδίδην " πόλις μικρά των Οζόλων Λοκρών , κειμένη παραθαλασσίως επί του Κορινθιακού κόλπου με λιμένας , Θουκυδ.γ' 98 " , καθόσον όλα τα πέριξ αυτής της θέσεως χωρία , κατάφυτα και σήμερον από αμπελώνας , παράγουσι οίνον αξιόλογον . Τα ερείπια του κατά την θέσιν Σουλέ αρχαίου φρουρίου ίσως είναι η Πολίχνη οχυρά εν τη χ'ωρα των Οζόλων , κειμένη επί των ορίων της Αιτωλίας , διότι και γειτνιάζει με την χαρακτηρισθείσαν υπ' εμού " Οινεώνα " πόλιν και ταύτην των Οζόλων .Έπειτα κατά Στράβωνα , ολόκληρον το παράλιον από της Κρίσσης μέχρι της Ναυπάκτου , και αυτής συμπεριλαμβανομένης , μεθ' όλων των γειτνιαζουσών πόλεων και κωμών , εθεωρείτο ως χώρα των Οζόλων .
Από την μονήν Βαρνάκοβαν μετέβην εις Λυκοχώριον του δήμου Ποτιδανίας , όθεν αναχωρήσας κατέβην εις τον ποταμόν Πίνδον , τον οποίον διαβάς εισήλθον εις οδόν αναντη και σκολιάν , άγουσαν εις χωρίον Κωπάκι του δήμου Κροκυλίου . Περί το τέλος της οδού ευρισκόμενος , έμαθον από τους ιππηλάτας μου , ότι προς δεξιάν ου μακράν , εις θέσιν καλουμένην " Σίμου Πλάτανος " , υπήρχε βρύσις και πλησίον αυτής αρχαία ερείπια , καταπεπονημένος αφ' ενός εκ της σκολιάς οδού , και επιθυμών αφ' ετέρου να επισκεφθώ τα αρχαία ερείπια , μετέβην εις την βρύσιν , και είδον ερείπια αρχαίου πύργου οπωσούν μεγαλοπρεπούς .
Οδεύων από του χωρίου Κωπακίου προς το χωρίον Παλαιοκάτουνον , απήντησα προς αριστεράν , ολίγον πριν φθάσω εις το τελευταίον , θέσιν εσκεπασμένην από υψίκομα δένδρα , και ερωτήσας έμαθον , ότι ονομάζεται " του Σωτήρος " , εκ τινος χριστιανικού ναού , τιμωμένου επ' ονόματι του Σωτήρος Χριστού , μετέβην εκεί διά να ίδω τους ναούς , και αντί τούτου , εύρον ερείπια αρχαίου περικαλλούς ναού , ίσως του Σωτήρος Απόλλωνος , εσκεπασμένα από 8-10 υψικόμους πρίνους , και έμαθον , ότι αν και κατελύθη προ ετών ο χριστιανικός ναός , ιεροτργεί ενιαυσίως ιερεύς κατά την εορτήν της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος επί των ερειπίων του αρχαίου ναού , τα οποία συνίστανται εις λίθους τετραγώνους και επιμήκεις , καλώς λελαξευμένους και δεικνύοντας οπάς συνεκτικού μολύβδου .
Αναχωρήσας από Παλαιοκάτουνον διά το χωρίον Πεντευιούς , πρωτεύουσαν του δήμου Κροκυλίου , ωδηγήθην εις εν άλλο ναίδιον χριστιανικόν , κείμενον άνωθεν του χωρίου εις θέσιν υψηλήν και εσκεπασμένον επίσης από υψικόμους πρίνους . Παρετήρησα δε, ότι και τούτο ανεκαινίσθη επί των ερειπίων Ελληνικού ναού , πολλά λείψανα του οποίου φαίνονται έτι και νυν .
Απέναντι του Ναιδίου τούτου και προς τας υπωρείας ενός όρους Αιτωλικού , είδον λείψανα αρχαίου περιτειχίσματος πόλεως εις διαφόρους σειράς , και υποθέτω , ότι αυτόθι υπήρχεν η αρχαία πόλις Κροκύλιον , διότι περιγράφεται από τον Θουκυδίδην γ' 96 ως " πόλις της Αιτωλίας , κειμένης μεταξύ Τειχίου και Ποτιδανίας ". Και αληθώς , αν αποδώσωμεν εις τα ολίγον κατωτέρω του χωρίου Πεντευιών (Πενταγιών ) φαινόμενα ερείπια αρχαίας πόλεως το όνομα του Τειχίου , απέχουσα από μεν της πρώτης 7 περίπου ώρας , από δε της δευτέρας δύο μόνον , είς την σειράν και πέριξ της προς το χωρίον Πεντευιούς οδού φαίνονται και διάφοροι αρχαίοι τάφοι .
Ολίγον κατωτέρω του χωρίου Πεντευιών , πρωτευούσης του δήμου Κροκυλίου , φαίνονται , ως προέφην , ερείπια περιτειχίσματος αρχαίας πόλεως , και υποθέτω , ότι αυτόθι έκειτο η Πολίχνη Τείχιον , διότι περιγράφεται από τον Θουκυδίδην ." Πολίχνη της Αιτωλίας " και γειτνιάζει με το Κροκύλιον , κείμενην , ως προσημείωσα , μεταξύ Τειχίου και Ποτιδανίας .
Αναχωρήσας από Πεντευιούς , και διευθυνόμενος προς την Αρτοτίναν , δεν απήντησα ουδαμού αρχαιότητας , και ουδ' εις αυτήν την Αρτοτίναν , μαθών δ' εκ τύχης , ότι μακράν αυτής εις μίαν θέσιν Γονυκλησιά , κειμένην επί λόφου υψηλού , υπάρχει εντός της γης μαρμαρινός τις οικοδομή , έσπευσα να μεταβώ εκεί . Θέλω όμως περιγράψει την πορείαν μου , προς οδηγίαν παντός επιθυμούντος να επισκεφθή το αρχαίον οικοδόμημα .
Εκκινήσας από Αρτοτίνης , έλαβον την προς άπκτον οδόν , και μετέβην εις την ημίσειαν ώραν απέχουσαν διαλελυμένην μονήν του Προδρόμου , όπου διανυκτέρευσα . Την επιούσαν αφήκαν έωθεν την μονήν , και κατελθών προς αρκτοδύσιν , έφθασα εις τον ποταμόν Λυκόρμαν , Φίδαριν σήμερον καλούμενον , όστις κυλίων τα ήσυχα , αλλά θρομβώδη ρειθρά του , επήγαινε να εκβάλη εις Μεσολόγγιον , υπό το όνομα " Εύηνος ". διαβάς δε αυτόν , ανήλθον δι' οδού , ανοιγομένης εις την δυτικήν πλευράν του λόφου , εφ' ου κείται η οικοδομή ,και περιεχομένης εις τα όρια του χωρίου Σιτίστας του δήμου Αποδοτίας της επαρχίας Ναυπακτίας . Τέλος έφθασα μετά μίαν ώραν ( από της Μονής ) εις την θέσιν , όπου κείται οικοδομή , στραφείς προς δεξιάν και αφήσας τηνοδόν όπισθέν μου ωσεί δέκα βήματα .
Τα πρώτα σημεία , τα μαρτυρούντα την ύπαρξιν του αρχαίου οικοδομήματος , είναι επτά λίθοι ετερομήκεις , εξηγμένα από την οροφήν του , και εσπαρμένοι τήδε κακείσε . Αι φαινόμεναι υπέρ την γην εξοχαί λίθων τινων της οροφής , και τέλος στομιον , ηνεωγμένον προς ανατολάς της οικοδομής επί της οροφής δι' αφαιρέσεως δύο λίθων μεγάλων . Εκ του στομίου τούτου κατήλθον , πατών είς λίθους , χώματα και φύλλα δένδρων , συσωρευθέντα από τους αφιλοκάλους ποιμένας , τας πνοάς των ανέμων και τας βροχάς .
Το εμβαδόν είναι τετράγωνον κατά μήκος και πλάτος ( διότι το ύψος δεν φαίνεται ) , πάσα δε πλευρά περιλαμβάνουσα πέντε λίθους ίσου σχεδόν μεγέθους , έχει έκτασιν τριών βασιλικών μέτρων ως έγγιστα , η οροφή είναι θολωτή , και έχει την αυτήν αναλογίαν με την ειδικήν παρατήρησιν , ότι : αν μιά σειρά περιέχει τέσσαρας λίθους , άλλους τόσους περιέχει και η αντιστοιχούσα , αν δε , πέντε , επίσης , μόνος δε ο δεσμός αυτής σύγκειται από λίθους στερεωτέρους και μικροτέρους , και σχηματίζει είδος ταινίας τοξοειδούς . Αι πλευραί και το εσωτερικόν της οροφής σύγκεινται εκ λίθων λελαξευμένων και ευρύθμων , εις πάσαν δε ένωσίν των οι λίθοι παρουσιάζουσι τετμημένας τας γωνίας των , και σχηματίζουσι μικρόν αύλακα .
Το έδαφός του εστάθη αδύνατον να το ίδω , ως καλυπτόμενον από σωρό πετρών και χωμάτων , προς την δυτικοβόρειον όμως γωνίαν παρετήρησα μακρόν λίθον , παριστώντα ανώφλιον θύρας , και κύψας είδον οπήν , εξ ης διά της βοηθείας κηρού αναμμένου παρετήρησα άλλην διαίρεσιν , επίσης καλώς εξειργασμένην με χωριστήν οροφήν , πλήρη όμως γης , εισρευσάσης εξ άλλης οπής , ηνεωγμένης προς το δυτικόν μέρος της οροφής . Το οικοδόμημα εν γένει είναι κομψόν και θαυμάσιον , αλλ' ως υπόγειον , δεν παριστά ουδαμόθεν είσοδον , ήτις δεν δύναται ν' ανευρεθή ειμή μετά μίαν ανασκαφήν . Υποτίθεται όμως αύτη προς το δυτικόν μέρος , και κοινωνεί βεβαίως με την άλλην διαίρεσιν , ως προέφην .
Οι λίθοι , εξ ων σύγκειται το οικοδόμημα , είναι οι λεγόμενοι σχίσται , αι φαινόμεναι υπέρ την επιφάνειαν της γης εξοχαί των λίθων της οροφής αποδεικνύουσιν , ότι ολόκληρος η οικοδομή παριστά εξωτερικώς απότομόν τι και άρρυθμον . Αν δε ανασκαφή η γη , έξωθεν μεν θέλουν φαίνεσθαι θόλοι τραχείς και άτεχνοι , έσωθεν δε δώματα άριστα εξειργασμένα και εύρυθμα . Διά της από 28 Ιουλίου και υπ' αριθ.1784 προς την Νομαρχίαν αναφοράς μου , ετόλμησα να χαρακτηρίσω την οικοδομήν ταύτην ως Μαντείον . Αλλ' ήδη μελετήσας τους αρχαίους Γεωγράφους , διατείνομαι μετ' ευλόγου πεποιθήσεως , ότι ο μεν λόφος , όπου κείται , είναι ο Ταφιασσός , η δε οικοδομή είναι το μνήμα του Κενταύρου Νέσσου . Ιδού δε εις ποίας μαρτυρίας στηρίζω την πεποίθησίν μου .
Ο Στράβων , περιγράφων τας Λοκρικάς χώρας , εξακολουθεί ιστορών εν βιβλίω θ' κεφ.Δ' παρ.7 και 8 , ούτω " Των γε μην Εσπερίων Λοκρών Όμηρος ου μέμνηται , η ου ρητώς γε , αλλά μόνον τω δοκείν αντιδιαστέλλεσθαι τούτοις εκείνους , περί ων ειρήκαμεν .
" Λοκρών , οι ναίουσι πέρην Ιερής Ευβοίης ; "
" Ως και ετέρων όντων . Άλλ' ουδ' υπό των άλλων τεθρύλληνται ποιητών . Πόλις δ' έσχον Άμφισσάν τε και Ναύπακτον , ων η Ναύπακτος συμμένει του Αντιρρίου πλησίον , ωνόμασται δε από της ναυπηγίας της εκεί γενομένης , είτε των Ηρακλειδών εκεί ναυπηγησαμένων τον στόλον , ειθ' ως φησιν Έφορος , Λοκρών έτι πρότερον παρασκευασάντων . Έστι δε νυν Αιτωλών , Φιλίππου προκρίναντος ".
" Αυτού δε και η Χαλκίς , ης μέμνηται και ο ποιητής εν τω Αιτωλικώ καταλόγω , υποκάτω Καλυδώνος . Αυτού δε και ο Ταφιασσός , λόφος , εν ω το του Νέσσου Μνήμα και των άλλων Κενταύρων , ων από της σηπεδόνος φασί το επί τη ρίζη του λόφου προερχόμενον δυσώδες και θρόμβους έχον ύδωρ ρειν , διά δε τούτο και Οζόλας καλείσθαι το έθνος ".
Ο υπό τη ρίζη του Λόφου ρέων ποταμός είναι ο Λυκόρμας , πηγάζων από του όρους Βωμίας , και Εύηνος ύστερον επονομασθείς , κατά τον Απολλόδωρον . Το δε ότι το ύδωρ αυτού ήτον δυσώδες είναι καθαρός μύθος , ως συνείθιζον οι αρχαίοι να μυθολογώσι πολλά πράγματα . Το εμυθολόγουν δε κατ' εμέ ούτω , α) διότι επί του Λόφου , εις τη ρίζαν του οποίου ρέει , υπήρχε το μνήμα του Νέσσου και των άλλων Κενταύρων , και β ) διότι αληθώς είχε και έχει σήμερον έτι Θρόμβους , τουτέστιν είναι ως διαλεύμένον ( κεκομμένον ) αίμα , επειδή και η γη , όθεν εκπηγάζει , και αι ακταί δι' ων διέρχεται , είναι ανθρωπαί και γ ) διά να δικαιολογήσουν την επίκλησιν " Οζόλαι " .
Έπειτα , κατά τα Γεωγραφικά Λεξικά , η Καλυδών ήτον μία των αρχαιοτέρων Ελληνικών πόλεων εν τη Αιτωλία , κειμένη επί του Ευήνου ποταμού , ο δ' Εύηνος ποταμός , καλούμενος πρότερον Λυκόρμας , επωνομάσθη ύστερον Εύηνος , και καλείται σήμερον κοινώς " Φίδαρις " . Ο δε Τφιασσός Λόφος έκειτο εν τη Καλυδωνά χ'ωρα .
Όλαι αυταί αι μαρτυρίαι , ως καιν το σχήμα της οικοδομής , με πείθουσι να χαρακτηρίσω αυτήν μεν ως μνήμα του Νέσσου , τον δε λόφον , εν ω κείται τον Ταφιασσόν . Διά την νέαν ταύτην ανακάλυψιν αισθάνομαι μεγίστην χαράν και εύχομαι ν' αναγνωρισθή επιτυχής και από τους σοφούς Αρχαιολόγους .
Περιελθών μετά την απ' Αρτοτίνης αναχώρησίν μου πολλά χωρία , δεν απήντησα αλλού αρχαιοτήτας , ειμή εις την θέσιν Βελούχιον , το τερπνόν και το κάλλος της οποίας περιέγραψα υπό την επιγραφήν " Συνοικισμοί " .
Αυτόθι περί την ανατολικήν κλίσιν εντός λόφου υψηλού φαίνονται σειραί τετραγώνου περιτειχίσματος , αρχομένου από μιάς γεφύρας , ωκοδομημένης κατ' έθος αρχαικόν , και ενουμένης προς άρκτον και μεσημβρίαν , με λαμπράν ακρόπολιν , κειμένην επί της κορυφής του λόφου , της οποίας σώζονται έτι και νυν πολλά , επείπια μεν , αλλά μεγαλοπρεπή μνημεία της δόξης των προγόνων μας . Τα μακρά τείχη δεικνύουσιν , ότι η πόλις , ήτο πολυάνθρωπος , η δ' ακρόπολις , ότι κατωκείτο και υπό πλουσίων ανδρών . Αλλά μολονότι κατέβαλον πολύν κόπον διά να δυνηθώ να δώσω εις αυτήν αρχαίον τι όνομα , δεν ηδυνήθην , διότι , ως παρετήρησα , καμμιά εκ των απαρτιζουσών την τετράπολιν τεσσάρων πόλεων , Ερινεού , Βοίου , Πίνδου και Κυτινίου δεν δύναται να υποτεθή αυτόθι , κατά το υπ 'όψιν μου Γεωγραφικόν Λεξικόν του Λωρέντου , λέγοντος , ότι ο μεν Ερινεός κείται περί το όρος Πίνδον , το δε Βοίον πλησίον του Ερινεού επί του όρους Παρνασσού , η δε Πίνδος , επί του ομωνύμου ποταμού , όστις κατά Στραβ.βιβλ.θ' κεφ , 3 & 10 . " παραρρεί αυτήν , εμβάλλων εις τον Κηφισσόν , ου πολύ της Λιλαίας άπωθεν " και το Κυτίνιον επί του όρους Παρνασσού .
Η ακρόπολις της ανωτέρω ηρειπωμένης αρχαίας πόλεως κείται επί της γεφύρας ενός ποταμού , το οποίον κοινώς μεν ονομάζουσι Μόρνον , ο δε Σκαρλάτος Βυζάντιος επικαλεί Πίνδον . Ο Πίνδος δε ποταμός , κατά τον Στράβωνα , εμβάλλει εις τον Κηφισσόν , ου πολύ της Λιλαίας άνωθεν , κειμένης εις την Φωκικήν χώραν , εν ω ο Μόρνος πηγάζει μεν από το όρος Οίτην , εμβάλλει δε εις τον Κρισσαίον κόλπον μεσημβρινώς της Ναυπάκτου . Ενδέχεται όμως να ήναι εις και ο αυτός ποταμός υπό το ίδιον όνομα , και να διαιρήται εις δύο κλάδους , εξ ων ο εις εμβάλλει εις τον Κηφισσόν της Φωκίδος , και ο έτερος εις τον Κριοσσαίον κόλπον .
Αν υπιτεθή τούτο , τότε είναι πολύ πιθανόν να είναι εσφαλμένη η εν τω Λεξικώ του Λωρέντη γραφή ." Ερινέος πόλις Δωρική περί το όρος Πίνδον " αντί " περί τον ποταμόν Πίνδον " διότι το όρος , Πίνδος ( τανύν Μέτζοβον ) είναι το μεταξύ Θεσσαλίας και Ηπείρου , και απέχει πολύ της Δωρικής χώρας . Τότε ίσως επιτρέπεται εις τινα να χαρακτηρίση τα περί ων πρόκειται αρχαία ερείπια ως την αρχαίαν πόλιν Ερινεόν , τοσούτω μάλλον , καθόσον , αν η Πίνδος προσδιορισθή ως κειμένη επί της Οίτης , κατά το ανωτέρω Λεξικόν , θεωρείται ως υπερκείμενος του Ερινεού ( υπέρκειται δε Πίνδος του Ερινεού , Στραβ. )
Εις τον τοίχον ενός των κατά την θέσιν Βελούχιον υπαρχόντων Μύλων παρετήρησα και μίαν επιγραφήν , έχουσαν ούτω , " ΕΥΑΝΔΡΑ ΕΙΛΕΙΟΥ ΔΙ...." η επιγραφή αύτη ήτον βεβαίως Επιτάφιος , αλλ' έμενεν έκτοτε ατελής .
Αναχωρήσας εκείθεν μετέβην εις το παραποτάμιον χωρίον Λευκαδίτι , εισελθών μεσημβρινώς , κάτωθεν αυτού παρά την κοινήν οδόν ψαύει ο διαβάτης μικράν τινα σειράν αρχαίου τείχους , αλλά δεν διακρίνει , αν το μέρος εκείνο ηδύνατο να εκλεχθή ως κατοικία πολλών . Επειδή δ' ο Στράβων ονομάζει τας τέσσαρας Δωρικάς πόλεις μικράς και λυπροχώρους , ( τέως μεν ουν ήσαν εν αξιώματι αι πόλεις , καίπερ μικραί και λυπρόχωροι ) . Ενδέχεται να υπήρχεν αυτόθι το Βοίον , καθόσον μάλιστα περιγράφεται από τα Γεωγραφικά Λεξικά , ως κείμενον πλησίον του Ερινεού , αν Ερινεός θεωρηθή η εν Βελουχίω ηρειπωμένη πόλις , κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα , και καθόσον το Λευκαδίτιαπέχει του Βελουχίου δύο ώρας , κείται εις τας δυτικάς υπωρείας όρους υψηλού " Γκιόνας " καλουμένου , και αποτελούντος ένα κλάδον του Παρνασσού .
Αν τα εν Βελουχίω ερείπια χαρακτηρισθώσιν ως η πόλις Ερινεός , τα δε κατά το χωρίον Λευκαδίτι , ως το Βοίον , τότε έρχεται κατά σειράν η πόλις Πίνδος , κειμένη περί την εσπερίαν πλευράν της Οίτης , και ου μακράν η πόλις Κυτίνιον , οποίον θεωρείται πιθανώς σήμερον το χωρίον Μαυρολιθάρι , όπου υπάρχουν , ως μοι είπον , πολλαί αρχαιότητες , και όπερ είναι ήδη η πρωτεύουσα του Δήμου Κυτινίου της Επαρχίας Παρνασσίδος .
Άλλας αρχαιότητας δεν απήντησα , πλην μόνον εις την αρκτικήν πλευράν του χωρίου Λιδωρικίου , και ταύτας συνισταμένας ανώτερον μεν εις ένα πύργον , εγγύτερον δε εις τάφους , εις τινας των οποίων , ως έμαθον , ανευρέθησαν μετ' ανασκαφήν και πολύτιμά τινα είδη .
Ενταύθα περατούται η περιγραφή των κατά την Δωρίδα υπαρχουσών αρχαιοτήτων . Αν δε παρέλειψα τυχόν και τινας , η έλλειψις αύτη ας αποδοθή εις την αθλιότητα των κατοίκων , μη όντων εις κατάστασιν να μοι χορηγήσωσιν ακριβεστέρας πληροφορίας .
Κ . ΚΑΛΑΜΙΔΑΣ .
Αυτά ανεφερε στην διοικητική έκθεσή του ο Έπαρχος Δωρίδος Κ. Καλαμίδας το 1849 , μιά έκθεση λεπτομερής , περιγραφικότατη και πολύ κατατοπιστική , με , θλιβερές δυστυχώς , αναφορές σε αρχαιότητες σκόρπιες και εγκαταλειμμένες , σε διάφορα σημεία της Επαρχίας μας , οι οποίες δεν έτυχαν , δυστυχώα και πάλι , της προσοχής και του ενδιαφέροντος κανενός υπευθύνου .
Μας δίνει ο Κ.Καλαμίδας , στοιχεία που ταιριάζουν και με περιγραφές , διαφόρων κατοίκων του Λιδορικίου και γειτονικών χωριών , γιά αρχαία αντικείμενα που κατά καιρούς εύρισκαν σε διάφορα σημεία , σε χωράφια τους , όταν τα καλλιεργούσαν , πολλά δε τέτοια αντικείμενα εύρισκαν και στα Λιδορικιώτικα χωράφια , στην τοποθεσία Τραγουδάκη , που βρισκεται στα νότια του χωριού μας , προς Σκαλούλα , δυστυχώς η Κρατική αδιαφορία τα σκέπασε όλα , όπως σκέπασε και το μεγαλύτερο μέρος των αρχαιοτήτων της Καλλίπολις .
Καλό σας βράδυ .....Κ.-
