Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ ΚΑΙ Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ

Η ΠΡΟΔΟΣΙΑ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΕΣΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ

Νάνσυ Χόρτον. Μικρά Ασία

Αγαπητοί φίλοι,

Πριν αρχίσω την ομιλία μου για την καταστροφή της Σμύρνης, θέλω να σας κάνω γνωστό ότι ο πατέρας μου υπηρέτησε δύο φορές στη Θεσσαλονίκη. Την πρώτη φορά, όταν έγινε το κίνημα των Νεότουρκων και τη δεύτερη κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Γνωρίζοντας λοιπόν και εγώ, κοντά σε κείνον, για τον μακρύ και σκληρό αγώνα των Ελλήνων για την απελευθέρωση της Μακεδονίας, είμαι σίγουρη ότι και στο μέλλον δεν θα υπάρξει κανένα εμπόδιο που δεν θα μπορέσουν να το υπερνικήσουν οι Έλληνες.

Και τώρα ας έρθω στο θέμα μου:

Οι περισσότεροι συνήθως ενδιαφέρονται για την πολιτική άποψη των γεγονότων της Μικρός Ασίας. Μια και μου ζητήθηκε όμως να μιλήσω για τις εμπειρίες του πατέρα μου, ας σημειώσω ότι είχε ένα μυστικιστικό δεσμό με τη Σμύρνη. Πώς ένας Γιάνκης δέκατης γενιάς από μια κωμόπολη στα βορεινά της Πολιτείας της Νέας Υόρκης σχετίστηκε τόσο με μια πόλη στην ακτή της

Μικράς Ασίας; Μικρό παιδί ο πατέρας του του διάβαζε από τη Βίβλο, μεταξύ των άλλων και από το βιβλίο της Αποκάλυψης. Η Σμύρνη, ως η τελευταία από τις επτά πόλεις της Αποκάλυψης που επέζησε του έκανε βαθιά εντύπωση, που την κράτησε σε όλη του τη ζωή και την ανέφερε συνέχεια στα έργα του. Κατά τη διάρκεια της καριέρας του υπηρέτησε σε πολλά άλλα διπλωματικά πόστα, σε μέρη που θεωρούνταν καυτά, αλλά όπως έλεγε, η Σμύρνη ήταν η Μέκκα των φιλοδοξιών του. Φαίνεται λοιπόν ότι ήταν μοιραίο να είναι παρών στο θάνατο των χριστιανών και την καταστροφή της πόλης. Η Σμύρνη ήταν ή μοίρα του. Είχε συνδέσει στενά τον συμβολισμό της Αποκάλυψης για τον αγώνα ανάμεσα στο καλό από τη μια μεριά και το σκοτάδι από την απληστία από την άλλη με τα γεγονότα που παρακολουθούσε στη Σμύρνη και τα οποία οδήγησαν στην καταστροφή της.

Ο Horton πήγε στη Σμύρνη κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και αντιπροσώπευε τα συμφέροντα όλων των συμμάχων μέχρι τη στιγμή που η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο και εναντίον των Ηνωμένων Πολιτειών; 'Για πρώτη φορά σε εκατό χρόνια", είπε, • η αμερικανική σημαία κατεβάστηκε από το Προξενείο". "Πάντα", σχολίαζε ο Horton, " γυρνάμε και το άλλο μάγουλο στους Τούρκους, για λόγους γνωστούς μόνο σε διευθυντές μεγάλων Εταιρειών".

Η νίκη των Ελλήνων κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους και ο αγώνας για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης κέρδισαν τον θαυμασμό των Βρετανών

Πολιτικών και ειδικά του Λόυντ Τζωρτζ. Έγινε επίσης εμφανές ότι ορισμένες εδαφικές κτήσεις της Ελλάδας θα ήταν πολύ σημαντικές για τη Μεγάλη Βρετανία. Έτσι οι Βρετανοί προσκάλεσαν το Βενιζέλο στο Λονδίνο. Ήθελαν μια βάση κοντά στην Αδριατική: το Αργοστόλι της Κεφαλονιάς. Σε αντάλλαγμα, είπανε, η Ελλάδα θα έπαιρνε την Κύπρο. Οι Έλληνες όμως δεν είχαν αντιληφθεί ότι ο Λόΰντ Τζωρτζ δεν ήταν σε θέση πάντοτε να επιβάλλει πολιτική που δεν θα είχε την έγκριση της τάξης που κυβερνούσε ουσιαστικά την Αγγλία.

Τον Ιανουάριο του 1915, ο Βρετανός Υπουργός των Εξωτερικών, σερ Έντουαρντ Γκρέυ, τηλεγράφησε στον Βρετανό πρεσβευτή στην Αθήνα και του συνέστησε να προσφέρει στην Ελλάδα μια σημαντική περιοχή στα παράλια της Μικρός Ασίας. Σε αντάλλαγμα η Ελλάδα θα έμπαινε στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. "Αν ο Βενιζέλος θέλει συγκεκριμένη υπόσχεση, θα την αποσπάσουμε χωρίς δυσκολία", έγραψαν οι Βρετανοί ιθύνοντες, τότε. Ο Βενιζέλος συμφώνησε να αποβιβαστούν συμμαχικά στρατεύματα στη Θεσσαλονίκη. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και οι υποστηρικτές του αντιτέθηκαν στην παραβίαση αυτή της ελληνικής ουδετερότητας. Έτσι δημιουργήθηκαν δύο ελληνικές κυβερνήσεις (μία φιλοβενιζελική στη Θεσσαλονίκη και μία φιλοβασιλική στην Αθήνα).

Τον Μάιο του 1919, τις τελευταίες μέρες της διάσκεψης ειρήνης των Παρισίων, ο Λόΰντ Τζωρτζ και ο Βενιζέλος αποφάσισαν ότι τα ελληνικά στρατεύματα θα καταλάμβαναν την Σμύρνη, απόφαση που αντέβαινε στις συμβουλές πολλών ανδρών. Στις 14 Μαίου συμμαχικά αποσπάσματα κατέλαβαν το λιμάνι της Σμύρνης, ενώ την επομένη αποβιβάστηκαν τα ελληνικά στρατεύματα.

Τον Αύγουστο του επομένου έτους ο σουλτάνος συνυπέγραψε την συνθήκη των Σεβρών, με την οποία απελευθερώνονταν ορισμένες ελληνικές περιοχές από την εξουσία των Τούρκων, ενώ ένα μεγάλο μέρος της αυτοκρατορίας έμπαινε υπό τον έλεγχο Διεθνούς Επιτροπής. Η συνθήκη όμως αυτή δεν επικυρώθηκε ποτέ, όχι μόνο γιατί συνάντησε την αντίδραση των Νεότουρκων της Άγκυρας, αλλά και γιατί αρνήθηκαν να υπογράψουν η Γαλλία και η Ιταλία, οι οποίες θεωρούσαν τη συνθήκη των Σεβρών σαν διπλωματική νίκη των Άγγλων και την Ελλάδα δορυφόρο τους. Έτσι όχι μόνο ήλθαν σε συνεννόηση με τον Κεμάλ, αλλά και του άφησαν φεύγοντας από τη Μ. Ασία πολεμικό υλικό, παρόλο που γνώριζαν ότι αυτό θα χρησιμοποιούνταν εναντίον των Ελλήνων. Μετά τα γεγονότα αυτά, με τον τουρκικό εθνικιστικό στρατό εν ενεργεία στο πεδίο της μάχης, μόνο νίκη του ελληνικού στρατού θα μπορούσε να θέσει τη συνθήκη σε ισχύ. " Η ασφάλεια των καταπιεζομένων μειονοτήτων", κατά τον Horton, εξαρτώνταν αποκλειστικά από αυτό, αλλά η παλιά πολιτική οικονομικού ιμπεριαλισμού ανάμεσα στις σύμμαχες δυνάμεις κατέστησε αδύνατη οποιαδήποτε εποικοδομητική ολοκλήρωση".

Όταν ο Κεμάλ απέρριψε την συνθήκη των Σεβρών, ο Βενιζέλο αποφάσισε να πάρει πίσω τα χαμένα εδάφη με μια καλοοργανωμένη στρατιωτική εκστρατεία. Τηλεγράφησε στον Λόΰντ Τζωρτζ ανακοινώνοντας την απόφαση του και ζητώντας στρατιωτική και οικονομική βοήθεια. Στο όνειρο του για την υλοποίηση της Μεγάλης ιδέας ο Βενιζέλος έβλεπε με τα μάτια της φαντασίας του την  κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Ελληνική αντιπροσωπεία πήγε στο Λονδίνο να, συζητήσει για την επίθεση. Είναι καταπληκτικός ο βαθμός στον οποίο η Αγγλία αναμίχθηκε στις διαβουλεύσεις για τον Μικρασιατικό πόλεμο και πόσο εκτεταμένα οι Έλληνες τους συμβουλεύτηκαν προτού κάνουν οποιοδήποτε βήμα. Οι Βρετανοί όμως δεν υποσχέθηκαν τίποτε συγκεκριμένο και οι Έλληνες έφυγαν με τo αίσθημα ότι είχαν αποφασίσει να γίνει η εκστρατεία. Πέντε μέρες αργότερα ο ελληνικός στρατός ξεκίνησε την επίθεση. Όταν οι Έλληνες αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη, ο Horton έγραψε στο State Department: -Αυτή θα είναι άλλη μία Συρακούσια εκστρατεία", υπονοώντας τον πόλεμο των Συρακουσών το 413 π.Χ., που οδήγησε στην πτώχευση του αθηναϊκού θησαυροφυλακείου και έβαλε τέλος στην ηγεμονική θέση της Αθήνας.

Τον Νοέμβριο του 1920 οι εκλογές επανέφεραν το βασιλιά Κωνσταντίνο στην εξουσία. Όταν ο Βενιζέλος είδε τις έξαλλες διαδηλώσεις των βασιλικών στην Αθήνα και κατάλαβε oτι έχανε, παραιτήθηκε. Ο Horton, σε αναφορά του στο State Department σχολίαζε: Ή πτώση του Βενιζέλου, του μεγάλου αυτού υπέρμαχου της Ελλάδας στην Ευρώπη και Αμερική και η επαναφορά του ανυπόληπτου βασιλιά, είvaι η αρχή του τέλους".

Οι Βρετανοί δεν τήρησαν τη συμφωνία με το Βενιζέλο. Ο Ουίνστον Τσωρτσιλ δικαιολογεί ως εξής την στάση της Βρετανίας και την μη παραχώρηση της

Κύπρου στην Ελλάδα μετά την επάνοδο του βασιλιά; Ήταν ένας ηγεμόνας που παρά τα συμφέροντα και την θέληση του λαού του, προσπάθησε για λόγους προσωπικούς ή οικογενειακούς να φέρει την χώρα του στην πλευρά του εχθρού, που τελικά ήταν και η ηττημένη πλευρά. Για τον λόγο αυτό, η επιστροφή του Κωνσταντίνου διέλυσε κάβε συμμαχική πίστη και αφοσίωση προς την Ελλάδα και ακύρωσε όλες τις υποχρεώσεις, εκτός από τις νομικές". Ο Τσώρτσιλ μάλιστα προσέθεσε στο τέλος: -Δεν συμβαίνει κάθε μέρα ηθικοί πιστωτές να είναι τόσο βολικοί".

Η αλλαγή αυτή είχε επιπτώσεις και στο στράτευμα: οι βενιζελικοί αξιωματικοί αντικαταστάθηκαν από έμπιστους βασιλικούς. Με την αλλαγή αυτή πολλά συντάγματα έμειναν χωρίς αξιωματικούς. Ο Horton έγραφε σχετικά στο State Department: -Πληροφορούμαι από αξιόπιστες πηγές ότι μέχρι την τελευταία στιγμή ο ελληνικός στρατός θα μπορούσε να ορθοποδήσει και να σώσει την κατάσταση, αλλά ακόμη και οι αξιωματικοί που ήθελαν να μείνουν στις θέσεις τους να πολεμήσουν και εξέφρασαν την επιθυμία τους να το κάνουν, διατάχθηκαν να παραιτηθούν". Ο στρατηγός Χατζηανέστης ωστόσο, που είχε αναλάβει την διοίκηση της ελληνικής στρατιάς τον Μάιο του 1922, απέτυχε.

Δεν σκοπεύω βέβαια εδώ να αναλύσω την πορεία της μικρασιατικής εκστρατείας. Πάντως την περίοδο εκείνη ο Horton άρχισε μία σειρά τηλεγραφημάτων προς τον Υπουργό των Εξωτερικών των Η.Π.Α., με τα οποία ζητούσε την άδεια να μεσολαβήσει στην κυβέρνηση της Άγκυρας για αμνηστεία, που θα επέτρεπε την έξοδο των ελληνικών δυνάμεων, να τους επιτρέψει δηλαδή να μπαρκάρουν.’ Οι πρόσφυγες συρρέουν μέσα στην πόλη και ο πανικός αυξάνεται", έγραφε και πρότεινε -Στο όνομα της ανθρωπιάς και για την ασφάλεια των αμερικανικών Συμφερόντων, σας ικετεύω να επιτρέψετε να γίνουν προσπάθειες για μεσολάβηση, που ίσως προλάβουν πιθανή καταστροφή της πόλης". Τα τηλεγραφήματα του έφτασαν στον Ουίλιαμ Φίλιπς, ο οποίος φαίνεται ότι ήταν ενεργών υπουργός εξωτερικών. Ο αβρός αυτός διπλωμάτης είδε τα πράγματα διαφορετικά. Ο Φίλιπς έγραψε στον πρόεδρο Χάρτιγκ: " Έχω κι άλλο μήνυμα από τον Γενικό Πρόξενο Horton. Νομίζω ότι θα ήταν φρονιμότερο να περιορίσουμε τις δραστηριότητες μας στην φροντίδα για τις ζωές Αμερικανών και την αμερικανική περιουσία. Δεν νομίζω ότι η κατάσταση μας επιτρέπει να αναλάβουμε τον ρόλο του εθελοντή μεσολαβητή". Μπορεί να φανταστεί κανείς πόσο ευεργετικά αποτελέσματα θα είχε η πρόταση του Horton αν είχε γίνει αποδεκτή.

Στις 9 Σεπτεμβρίου, ο λαός της Σμύρνης είδε τις κυρίως ελληνικές δυνάμεις - τη μόνη άμυνα τους έναντι των Τούρκων - να προσπερνούν την πόλη και να επιβιβάζονται στον Τσεσμέ, για την επιστροφή τους στην Ελλάδα.

Ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της όλης εικόνας της καταστροφής της Σμύρνης ήταν η παρουσία των Πολεμικών πλοίων των Μεγάλων Δυνάμεων,

που έπλεαν αδιάφορα στο λιμάνι, για να προστατεύσουν δηλαδή τις ζωές των πολιτών τους. Για την πυρκαγιά και την καταστροφή της πόλης Horton έγραψε: • Μια κοινή διαταγή από τους διοικητές των πολεμικών πλοίων, μιας αβλαβής βολή πάνω από το τουρκικό τμήμα της πόλης, θα σταματούσε το ολοκαύτωμα". Οι διοικητές του συμμαχικού στόλου δεν έκαναν τέτοια ενέργεια. Τα αίτια βρίσκονται στη δεκαετία πριν από την καταστροφή της Σμύρνης. Το 1901, ένας Γερμανός ειδικός είχε εξακριβώσει ότι τα πετρελαιοφόρα πεδία της Μοσούλης (τότε ανήκε στην Τουρκία, σήμερα στο Ιράκ) ήταν από τα πιο πλούσια στον κόσμο. Οκτώ χρόνια αργότερα, η Τουρκική κυβέρνηση παραχωρούσε το δικαίωμα εξόρυξης του υπεδάφιου πλούτου και της κατασκευής σιδηροτροχιών σε λωρίδα μήκους δύο χιλιάδων τετρακοσίων μιλίων στη Μικρά Ασία. Η λωρίδα κάλυπτε βάθος είκοσι χιλιομέτρων εκατέρωθεν της σιδηροδρομικής γραμμής, συνολικής έκτασης ενενήντα έξι χιλιάδων τετραγωνικών μιλίων. Τα σχετικά συμβόλαια προέβλεπαν επενδύσεις ύψους 200-300 εκατομμυρίων αμερικανικών δολαρίων (σε δολάρια του 1924).Υπολογίστηκε ότι η περιοχή αυτή περιείχε δέκα δισεκατομμύρια σε ορυκτά και άλλες φυσικές πηγές πλούτου και οχτώ δισεκατομμύρια βαρέλια πετρέλαιο.

Οι ιστορικοί επίσης επισημαίνουν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν κήρυξαν τον πόλεμο στην Τουρκία. Γράφει ένας: • Αυτή η στάση από μέρους της κυβέρνησης της Αμερικής ήταν υπολογισμένη να ωφελήσει τα αμερικανικά εμπορικά συμφέροντα στην Τουρκία. Μεταξύ των οποίων οι συνεργάτες του ναυάρχου Chester φαίνεται ότι ήταν οι περισσότερο ευνοημένοι". Ο Colby Chester, συνταξιούχος ναύαρχος του αμερικανικού ναυτικού, διαπραγματευόταν για αρκετά χρόνια με την Τουρκία για να κερδίσει ορισμένες παραχωρήσεις για την παραχώρηση δικαιωμάτων εξόρυξης του υπεδάφιου πλούτου και της κατασκευής σιδηροδρομικής γραμμής. Τον Chester βοηθούσε στις προσπάθειες του ο ναύαρχος Bristol, διοικητής του αμερικανικού στόλου στα τουρκικά ύδατα και Αμερικανός ύπατος, αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη. Σχετικά με αυτό σχολίαζε ένας ιστορικός: -Κατά τα έτη 1919-1923, τόσο κρίσιμα για την ιστορία της Μικράς Ασίας, δύο Αμερικανοί αξιωματούχοι ξεχώριζαν σαν ενσαρκωτές αντίρροπων δυνάμεων στην εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών: η τάση της συνειδήσεως από τη μια μεριά και του πραγματισμού από την άλλη". Οι δύο αυτοί αξιωματούχοι ήταν ο Horton και ο Bristol αντίστοιχα. Σε όλη του την καριέρα ο Horton προσπάθησε έντονα να προωθήσει τα αμερικανικά εμπορικά συμφέροντα. Κατάφερε να γλιτώσει την εταιρεία Standard Oil από χιλιάδες δολλάρια σε παράνομους φόρους, αλλά δεν πίστευε σε ουδετερότητα σε περιπτώσεις μεγάλης εθνικής σημασίας, όπου κινδύνευαν ζωές. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες και στο θέμα αυτό από τους Τούρκους, τους οποίους βοήθησε ο Horton, όταν υπήρχε ανάγκη. Ο Bristol όμως θεώρησε καθήκον του να πείσει τους δημοσιογράφους να μην καλύψουν την βάρβαρη μεταχείριση των χριστιανών από τους Τούρκους. Ο σκοπός του ήταν να κερδίσει την εύνοια των Τούρκων για να επικυρωθούν οι παραχωρήσεις που αναφέρθηκαν. Διαταγές σιωπής εκδόθηκαν κατά του Horton και άλλων αυτόπτων μαρτύρων των γεγονότων, όταν γύρισαν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Χωρίς αμφιβολία ο Bristol, κατά τη γνώμη του, ενεργούσε πατριωτικά. Ο Horton, σε γράμμα του προς την μητέρα μου, ανέφερε: • Είμαστε μεγάλη και ένδοξη Δημοκρατία, αλλά ο αμερικανικός λαός, όπως όλοι ή πολλοί, δεν βαθαίνουν πάντοτε την αλήθεια των πραγμάτων". Ο ίδιος παρατηρούσε: -Σε ολόκληρο αυτό το πλέγμα των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων, ο σοβαρός παρατηρητής εντυπωσιάζεται με ένα πράγμα: τη διαύγεια της διορατικότητας του John Bull (Αγγλία) και την ευθύτητα και την επιμονή με την οποία αγωνίστηκε για το σκοπό του. Ήξερε τι ήθελε και το πήρε. Υπάρχουν άφθονες πετρελαιοπηγές στο Maidan i Nartun, όχι μακριά από τη Βασόρα, στον Περσικό κόλπο, όπου οι Βρετανοί αποβιβάστηκαν νωρίς κατά τη διάρκεια του πολέμου. Υπάρχουν πεδία πετρελαιοπηγών στην Μοσούλη (σήμερα στο Ιράκ). Ο στρατηγός Townsend κατευθυνόταν προς τα εκεί οι Τούρκοι τον σταμάτησαν στο Kut-EI-Mara, αλλά αυτό δεν πτόησε τον ξάδελφο John".

Οι Ιταλοί, που από την αρχή ήταν αντίθετοι με την παρουσία των Ελλήνων στην περιοχή της Σμύρνης, βιάστηκαν να κάνουν μυστικές συμφωνίες με τον Κεμάλ τον Μάρτιο του 1921 με αντάλλαγμα μεγάλες οικονομικές παραχωρήσεις και την υπόσχεση να αποσύρουν από την Αττάλεια τα ιταλικά στρατεύματα κατοχής. Τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου και οι Γάλλοι συμφώνησαν με τον Κεμάλ να αποσύρουν τα γαλλικά στρατεύματα κατοχής από την Κιλικία και να εφοδιάσουν τους Τούρκους σιωπηρά με πολεμικό υλικό, για το οποίο πληρώθηκαν γενναία. Η Γαλλία άλλωστε ήταν η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που καλλιέργησε οικονομικές σχέσεις με την οθωμανική αυτοκρατορία από το 1535 ήδη. Και όπως, με πολύ περιφάνεια ανέφερε (1922) ο διευθυντής του Γαλλικού Εμπορικού Γραφείου της Κωνσταντινούπολης • Σχολεία δικά μας, κοινωφελή ιδρύματα, νοσοκομεία, γηροκομεία, άσυλα ορφανών και εκθέτων έχουν ιδρυθεί σε κάθε σημείο της Ανατολής. Σε κάθε πόλη του εσωτερικού, σε όλα τα σημαντικά χωριά... υπάρχουν σχολεία και Γάλλοι διδάσκαλοι, άνθρωποι που διδάσκουν στα παιδιά τη δόξα της Γαλλίας, τη γλώσσα μας, την ιστορία". Είναι λοιπόν αυτονόητο ότι η Γαλλία δεν ήταν διατεθειμένη να απαρνηθεί όλες τις κατακτήσεις της και πολύ περισσότερο τα οικονομικά της πλεονεκτήματα.

Οι Τούρκοι, αφού τακτοποίησαν τις διπλωματικές τους σχέσεις και με τη Σοβιετική Ένωση, ήταν πλέον έτοιμοι να οργανώσουν μία γενική αντεπίθεση εναντίον των Ελλήνων, τους οποίους όλοι τους είχαν εγκαταλείψει. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1922 οι Τούρκοι έμπαιναν στην Σμύρνη, ενώ οι Έλληνες δεν είχαν άλλη διέξοδο, παρά να πέσουν στη θάλασσα.

Όταν έκανα ομιλίες, δεν ανέφερα συνήθως το έργο διάσωσης που έκανε ο πατέρας μου, γιατί σκεφτόμουν ότι αυτό δεν ταιριάζει σε θυγατέρα. Τελικά αναρωτήθηκα, γιατί όχι, αυτά είναι γεγονότα, γιατί να τα κρύβω; Και σήμερα ακόμη, στο αεροπλάνο, στο Παντοπωλείο, στην παραλία, άνθρωποι που ακούνε το όνομα Horton μου διηγούνται, πώς οι ίδιοι ή οι συγγενείς τους σώθηκαν απ'αυτόν. Ενήργησε κυρίως ανεπίσημα και μάλιστα μερικά επεισόδια αισθάνθηκε ότι ήταν αναγκασμένος να τα κρατήσει μυστικά. Κάποιος, που συνάντησα σε ένα ελληνικό νησί, μου διηγήθηκε πως ο Horton έβαλε εκατοντάδες αμερικανικές σημαίες σε ψαρόβαρκες ή ο,τιδήποτε άλλο πλεούμενο και αφού συνεννοήθηκε με πλήθος γυναίκες και παιδιά να τον συναντήσουν κρυφά σε ένα σημείο, τους έβαλε στις βάρκες και τους έστειλε στα απέναντι από τη Σμύρνη νησιά.

Όταν οι Τούρκοι μπήκαν στην πόλη, ακολούθησαν, όπως ξέρετε, απερίγραπτες φρικαλεότητες. Πολλοί ανέφεραν ότι είδαν στρατιώτες του τουρκικού τακτικού στρατού να ρίχνουν - τι ειρωνεία - κουρέλια βουτηγμένα σε πετρέλαιο για να

κάψουν το αμερικανικό προξενείο. Όταν το κτίριο άρχισε να καίγεται ήταν η ώρα να το εγκαταλείψει και η αμερικανική παροικία. Ανάμεσα τους ήταν πολλοί συγγενείς, φίλοι και υπάλληλοι, όχι όλοι τους Αμερικανοί πολίτες. Αξίζει να σημειωθεί ότι και αρκετοί αμερικανικοί φιλανθρωπικοί οργανισμοί έχασαν τα κτίρια τους από τους εμπρησμούς, ανάμεσα τους και το σπίτι του Horton με όλα του υπάρχοντα. Επέζησαν όμως τα κτίρια της Standard Oil. Μόνο αυτά φρουρούνταν από ένοπλους Αμερικανούς ναύτες.

Καθώς το καράβι έβαλε πλώρη για την Αθήνα, ο Horton έγραφε: • Μια από τις οξύτερες εντυπώσεις που αποκόμισα από τη Σμύρνη ήταν το αίσθημα της βαθιάς ντροπής, γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος". Σύγκρινε την καταστροφή της Σμύρνης με την κατεδάφιση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους και παρατήρησε: -Στην καταστροφή της Καρχηδόνας δεν υπήρχε στόλος χριστιανικών πολεμικών πλοίων να παρακολουθούν μια κατάσταση για την οποία οι κυβερνήσεις τους ήταν υπεύθυνες". Διάφοροι πρόσφυγες έκτοτε μου έχουν πεί ότι μια από τις πιο ισχυρές αναμνήσεις τους ήταν ο ήχος χορευτικής μουσικής που έφτανε στο λιμάνι από τα συμμαχικά πολεμικά πλοία. Αυτόπτης μάρτυρας του οριστικού θανάτου της βυζαντικής αυτοκρατορίας ο Horton συνεχίζει: • Και αυτή η παρουσία αυτών των πολεμικών πλοίων στο λιμάνι της Σμύρνης, το Σωτήριον έτος 1922, που παρακολουθούσε ανίσχυρα τις τελευταίες στιγμές των χριστιανών στην Τουρκία, ήταν το πιο λυπητερό και το πιο σημαντικό στοιχείο της όλης ιστορίας".

Ωστόσο, παρά την πολιτική του Bristol να παραβλέπει τις απώλειες ζωής για να προωθεί τις εμπορικές του φιλοδοξίες, δεν πρέπει να παραβλέψουμε την αποτελεσματικότητα, με την οποία μερικοί αξιωματικοί του αμερικανικού ναυτικού βοήθησαν στη διάσωση ανθρώπινων ζωών. Ναύτες ανέβαζαν πρόσφυγες στα πλοία επί δύο μέρες, παρά την πολιτική της μη επεμβάσεως των Ηνωμένων Πολιτειών. Αξίζει να αναφέρουμε και τη στάση των Γιαπωνέζων που έριξαν φορτίο στο νερό για να μπορέσουν να ανεβάσουν στα πλοία τους τα θύματα της καταστροφής.

Όταν ο Horton έφτασε στην Αθήνα, πήρε πολλά τηλεγραφήματα από το προσωπικό των αμερικανικών πλοίων, στα οποία του ανέφεραν ότι έστελναν πρόσφυγες και ζητούσαν τη βοήθεια του για την αποβίβαση τους. Αφού βοήθησε να βρεθεί τροφή και στέγη για τους πρόσφυγες, ο Horton πήγε στην Ουάσιγκτον, όπου κατέθεσε σε ακροάσεις του Κογκρέσου και αγωνίστηκε να περάσει νόμος που να επιτρέπει στους πρόσφυγες να πάρουν στην Αμερική τους συγγενείς και τους γονείς τους.

Ελάχιστα γνωστές επίσης είναι οι δραστηριότητες που ανέπτυξε ο Horton κατά τις εργασίες της συνθήκες της Λωζάνης. Πίστευε ότι η συνθήκη αυτή δεν έπρεπε να κλείσει χωρίς να περιλαμβάνει μια πατρίδα και διασφαλίσεις για τους Αρμενίους, αποζημίωση για απώλειες, συμπεριλαμβανομένων των απωλειών των Αμερικανών, διαβεβαίωση ότι όλες οι χριστιανές, κορίτσια και γυναίκες, που απήχθησαν κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών θα ελευθερώνονταν (και απαίτηση να παραδεχθούν και να αποκηρύξουν οι Τούρκοι τα εγκλήματα τους). Ενώ συνεχιζόταν η διάσκεψη της Λωζάνης, ο Αμερικανός εκπρόσωπος έκανε έκκληση για τη χώρα των Αρμενίων, αλλά την εγκατέλειψε, μπροστά στην τουρκική αντίδραση. Τα ιδιωτικά οικονομικά συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων που είχαν ή έλπιζαν να αποκτήσουν επενδύσεις στη Μικρά Ασία υπαγόρευαν στους εκπροσώπους τους να φροντίσουν να προστατεύσουν πλήρως τα συμφέροντα αυτά. Όπως είπε ένας ιστορικός, οι στρατιώτες που έριχναν ζάρια για τα ενδύματα του Χριστού, δεν ήταν πιο αισχροί από τους απεσταλμένους που παζάρευαν για παραχωρήσεις. Ένας απεσταλμένος της Standard Oil στη Λωζάνη χτύπησε τη γροθιά του στο τραπέζι και είπε: " Ήρθαμε εδώ γι 'αυτές τις καταραμένες τις μειονότητες ή για να φροντίσουμε τα συμφέροντα μας;" Παρόντα ήταν και τα μέλη της ομάδας του ναυάρχου Chester, αλλά δεν απέγινε τίποτε στο τέλος, γιατί οι Βρετανοί έφτασαν πρώτοι στη Μοσούλη. -Μπορείς να φανταστείς πόσο σημαντικό είναι το θέμα του πετρελαίου", έγραφε ο Horton στη μητέρα μου από την Ουάσιγκτον, •αφού οι ειδικοί λένε ότι τα εγχώρια αποθέματα των Η.Π.Α, θα αρκέσουν είκοσι μόνο χρόνια και ολόκληρος ο πολιτισμός μας εξαρτάται από αυτό. Ακόμη και τα πολεμικά μας πλοία κινούνται με πετρέλαιο. Είμαι διατεθειμένος να παραδεχτώ ότι χρειαζόμαστε, αλλά πιστεύω ότι θα μπορούσαμε να είχαμε αποκτήσει το μερίδιο μας με τρόπους λιγότερο εγκληματικούς. Το πετρέλαιο δεν θα καίγεται καλά όταν αναμιχθεί με πολύ αίμα, και όταν μυρίζει έντονα από τον καπνό εκκλησιών και Αγίων Γραφών που καίγονται. Όσον αφορά τον εαυτό μου, μια σκέψη θα με παρηγορεί κατά το υπόλοιπο της ζωής μου, και μετά, ελπίζω: όποια μειονεκτήματα και αν είχα, τα χέρια μου δεν βάφτηκαν με χριστιανικό αίμα και ποτέ δεν πρόδωσα τον Χριστό μου για τριάκοντα αργύρια".

Ο Horton συνέχισε να γράφει και να καταβάλλει προσπάθειες για αλλαγές σε καταστάσεις που θεωρούσε αμφισβητήσιμες κατά τη διάρκεια και μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης, πράγματα για τα οποία γνωρίζω πολύ λίγα. Σχημάτισε ένα λόμπυ στην Ουάσιγκτον για τις χριστιανικές μειονότητες και αργότερα εξέδωσε το βιβλίο του Ή Κατάρα της Ασίας" και άλλα έργα, με

την ελπίδα να οδηγήσει σε επιβολή της δικαιοσύνης. Ταξίδεψε σε όλη την Αμερική Δίνοντας διαλέξεις για την Μέση Ανατολή και κάνοντας εράνους για τα ορφανά και άλλα θύματα. Του άρεσε να κλείνει τις διαλέξεις του με τα ακόλουθα λόγια, ενώ το ακροατήριο έβλεπε μια διαφάνεια του πολυελαίου της εκκλησίας της Περγάμού: 'Ας πάμε με τη σκέψη μας πίσω στα χρόνια του Αγίου Ιωάννη και ας ^φανταστούμε ένα κερί να καίει στο καθένα. Κεριά του είδους που αναφέρει ο Πόρτια. Έτσι λάμπει μια καλή πράξη σε έναν πονηρό κόσμο". Ας φανταστούμε όλα να σβήνουν ένα-ένα, εδώ και πολλά χρόνια, και το τελευταίο να καίει λαμπερό και σταθερό μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1922". Πάντα τελείωνε απαριθμώντας τις πόλεις - τα ονόματα τους και μόνα. θεωρούσε ότι φέρνουν στο νου πιο πολλή μεγαλοπρέπεια από ό,τι όλη η ποίηση του κόσμου: Εφεσος, Σάρδεις, Φιλαδέλφεια, Θυάτειρα, Λαοδίκεια, Πέργαμος, Σμύρνη.