ΣΑΝΑΤΟΡΙΟ “ ΣΩΤΗΡΙΑ “

 

«Η εν τη πρωτευούση επικίνδυνος διάδοσις της φθίσεων προεκάλεσε την Ίδρυσιν εταιρείας υπό την επωνυμίαν «Σωτηρία».

Με αυτή τη λιτή φράση περιγράφει το Βασιλικό Διάταγμα του 1902 την ίδρυση του σανατορίου «Σωτηρία». Η πρωτοβουλία για την δημιουργία του άνηκε στη Σοφία Σλήμαν. Η ανέγερσή του έγινε σε έκταση στο Γουδή που παραχωρήθηκε από την Μονή Πετράκη. Ο πρώτος ασθενής εισήχθη στο σανατόριο δυο χρόνια μετά την ίδρυση του σανατορίου. Τότε ιδρύεται και η εκκλησία της Αγίας Σοφίας με το Νεκροτομείο δίπλα της.

Η κατάφυτη περιοχή του Σωτηρία κάνει το περιβάλλον ιδανικό για όσους πάσχουν από πνευμονολογικά προβλήματα. Έτσι με γρήγορους ρυθμούς αρχίζουν να ξεφυτρώνουν μέσα στο δάσος μικρά κτίρια, τα λεγόμενα περίπτερα. Είναι η περίοδος που η φυματίωση εμφανίζεται στην Ελλάδα επεκτατικά.

Η δημιουργία του «Σωτηρία» έγινε με προσωπική επιμονή της Σλήμαν. Μόνο το όνομά της έστεκε ικανό για να οικοδομηθούν γρήγορα τα κτίρια με χρήματα από προσφορές, αλλά και να παραχωρηθεί επιπλέον έκταση από τη Μονή Πετράκη. Μετά από εράνους κτίζονται το Σπηλιοπούλειο, το Αμπέτειο, το Οικονόμειο, το Λαϊκό (από χρήματα απλών ανθρώπων) και το Τριανταφυλάκειο. Τα δυο τελευταία προορίζονταν για νοσηλεία τρίτης θέσης και κάλυπταν τον μεγαλύτερο όγκο των ασθενών.

Η φυματίωση όμως αντί να εξαλείφεται αυξάνονταν διαρκώς. Οι συνεχόμενες πολεμικές επιχειρήσεις αποτελούσαν ένα φυσικό αίτιο εξάπλωσης της αρρώστιας. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος κάνει το «Σωτηρία» να ασφυκτιά μέσα σε μια δραματική κατάσταση τραυματιών και λιγοστού νοσηλευτικού προσωπικού.

Οι κλινικές ήδη φιλοξενούσαν διπλάσιους ασθενείς για το δυναμικό τους. Φυματικοί από όλη την χώρα έφθαναν στην Αθήνα προκειμένου να βρουν θεραπεία. Δίπλα από τα στεγασμένα σανατόρια που πλέον δεν επαρκούν ξεφυτρώνουν αντίσκηνα και παράγκες φυματικών. Ακόμα και στάβλοι των συμμάχων μετατρέπονται σε υπαίθριους θαλάμους ασθενών. Με πρωτοβουλία του Ελευθερίου Βενιζέλου πραγματοποιείται έρανος μέσα στο στράτευμα και έτσι το 1920 κατασκευάζεται το «Στρατιωτικό» με σκοπό την περίθαλψη των στρατιωτών του μετώπου.

Παρ’ όλα αυτά όμως η εξάπλωση της φυματίωσης οδηγεί αναπόφευκτα σε αδυναμία ανταπόκρισης του νοσοκομείου. Όπως ήταν φυσικό η παρεχόμενη περίθαλψη είχε υποβιβαστεί. Κάτι που συνδυάζεται και με τον έλεγχο από το κράτος του νοσοκομείου το 1919, που άργησε να το οργανώσει υποδειγματικά.

Με την ίδρυση του Υπουργείου Περιθάλψεως έρχεται για πρώτη φορά στην σύγχρονη Ελλάδα η ιδέα της κοινωνικής πρόνοιας. Η χρηματοδότηση και η κρατική φροντίδα υπέρ των φυματικών αυξάνονται, χωρίς όμως να εξομαλύνεται η κατάσταση. Τα προβλήματα διογκώνονται με την έλευση των μικρασιατών προσφύγων. Μαζί με τους χιλιάδες άστεγους καταφθάνουν στην Ελλάδα και ένας μεγάλος φυματικών.

Η περίοδος αυτή για το Σωτηρία είναι η χειρότερη στην ιστορία του. Φυματικοί έφταναν εκεί με ελάχιστες ελπίδες λόγω του σταδίου της νόσου. Το νοσοκομείο μετατρέπεται σε έναν χώρο απομόνωσης φυματικών που αδυνατεί να παράσχει ιατρικές φροντίδες. Γνωστή περίπτωση εκείνων των χρόνων είναι αυτή της ποιήτριας Μαρίας Πολυδούρη. Εισέρχεται στο Σωτηρία το 1929 σε προχωρημένο στάδιο της ασθένειας και περνάει εκεί τις τελευταίες μέρες της ζωής της. Κλινήρης δημοσιεύει δυο ποιητικές της συλλογές. Εκεί γνωρίζει και τον Γιάννη Ρίτσο που επισκέπτονταν το Σωτηρία βρισκόμενος σε στάδιο ανάρρωσης.

Το 1932 δρομολογείται κτιριακή επέκταση και αναβάθμιση των υπηρεσιών του σανατορίου. Νέοι έλληνες αρχιτέκτονες που είχαν σπουδάσει στη Γερμανία προσπαθούν να εντάξουν στην Ελλάδα τον μοντερνισμό μέσα από την τεχνική Μπαουχάους. Με μια πλήρη απελευθέρωση από τα μορφολογικά και τυπολογικά στοιχεία του παρελθόντος προβάλουν για τα νέα κτίρια του Σωτηρία μια αισθητική που καλύπτει τις ανάγκες και ενσαρκώνει ένα πνεύμα εκσυγχρονισμού που διέπονταν η ελληνική κοινωνία κατά το Μεσοπόλεμο. Το πρώτο κτίριο εγκαινιάζεται το 1932 σε σχέδια του Ιωάννη Δεσποτόπουλου. Το 1937 ανοίγουν τις πόρτες του ο «Οίκος αδελφών» του Ιωαν. Αντωνιάδη, το «300 ανδρών» του Κ. Κιτσίκη, και το «300 γυναίκων» του Π. Μεταξά το οποίο εμφανίζει γραμμική οργάνωση και ημικυκλικές απολήξεις. Το πιο πλούσια επεξεργασμένο κτίριο χαρακτηρίζεται του Π. Γεωργακόπουλου που μέχρι σήμερα στεγάζει τα μαγειρεία, τα πλυντήρια και τις αποθήκες του νοσοκομείου, και παραμένει εμβληματικό λόγω των κυκλικών απολήξεων.

Κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής το Σωτηρία συνδέεται με εκτελέσεις αντιστασιακών και αποδράσεις φυματικών κρατουμένων. Μετά το 1945 ιδρύεται στο νοσοκομείο η 1η Φυματιολογική Πανεπιστημιακή Κλινική.

Βαθμιαία από το 1950 μετατρέπεται σε διαγνωστικό και θεραπευτικό κέντρο. Σήμερα το Περιφερειακό Γενικό Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Αθηνών «Η Σωτηρία» αποτελεί το μεγαλύτερο πνευμονολογικό κέντρο στην Ελλάδα.

Το καλοκαίρι του 2010 στο χώρο του «Σπηλιοπούλειου» κτιρίου του Σωτηρία, που μέχρι πρότινος αποτελούσε πανεπιστημιακή κλινική, φιλοξενήθηκε η έκθεση «Το Σχέδιο Σωτηρία». Η έκθεση έγινε με κοινή προσπάθεια της διοίκησης και των εργαζομένων του νοσοκομείου και τη συμμετοχή της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών. Η θεματική έκθεση στρέφονταν πάνω στην ιστορία του Σωτηρία, και περιελάμβανε έργα ζωγραφικής, γλυπτική, video art και κατασκευές που παρουσιάστηκαν μέσα στους πρώην θαλάμους ασθενών και στους υπαίθριους χώρους του νοσοκομείου.

Το νεοκλασικό κτίριο του 1915, λίγο πριν ανακαινισθεί, μεταφέρει μέσα από τα έργα των καλλιτεχνών, την συναισθηματική φόρτιση και το δράμα χιλιάδων ασθενών που φιλοξένησε. Τα περισσότερα από τα έργα βιώνουν την ιστορικότητα του χώρου και προσπαθούν να τη μεταφέρουν. Κυρίως την αίσθηση της γκετοποίησης των φθισικών. Τα υλικά των καλλιτεχνών προήλθαν από το ίδιο το νοσοκομείο και τα γεμάτα αναμνήσεις δωμάτια.

Το «Σχέδιο Σωτηρία» υπήρξε το μοναδικό εικαστικό γεγονός που ανοίγεται σε έναν τόσο ευαίσθητο χώρο. Αποτέλεσε και το μόνο έργο για επαναχρησιμοποίησης των πολλών κτιρίων του Σωτηρία που σήμερα έχουν εγκαταλειφθεί στην φθορά του χρόνου. Με τα πιο σύγχρονα να κακοσυντηρούνται λόγω οικονομικής δυσχέρειας.

ΑΣΤΥρίες
.

 πίσω στα παλιά