Η ΣΤΕΓΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

· by chronontoulapo

Α. Εισαγωγικά στοιχεία

Από το φθινόπωρο του 1922 το βασικό πρόβλημα που έπρεπε να αντιμετωπίσει η ελληνική πολιτεία ήταν αυτό της αποκατάστασης χιλιάδων προσφύγων από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Για τον ακριβή αριθμό τους έγιναν πολλές συζητήσεις. Σύμφωνα με τον Αμερικανό φιλάνθρωπο και πρώτο πρόεδρο της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων Ε. Μοργκεντάου οι πρόσφυγες που κατέφυγαν στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή ανέρχονταν σε 1.360.000. Τον αριθμό αυτό τον υποβίβασε σε 1.000.000 ο Αμερικανός ταγματάρχης Δάβιτσον, ο οποίος ως μέλος του αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού και ως ακόλουθος της Νήαρ Ηστ διέτρεξε ολόκληρη τη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη προσφέροντας τις υπηρεσίες του στους προσφυγικούς πληθυσμούς. Τις εκτιμήσεις του τις περιέλαβε σε έκθεση την οποία υπέβαλε το 1923 στη διάσκεψη της Γενεύης προσθέτοντας ότι από το ένα εκατομμύριο των προσφύγων περίπου 150.000 πέθαναν από την πείνα και τις αρρώστιες κατά το χειμώνα του 1922 και ως το καλοκαίρι του 1923 (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 11^ης Σεπτεμβρίου 1924).

Πρώτο μέλημα του ελληνικού κράτους ήταν η προσωρινή στέγαση των προσφύγων. Το έργο αυτό το επωμίστηκε το υπουργείο Περιθάλψεως. Το Νοέμβριο του 1922 ιδρύθηκε το «Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων», το οποίο μερίμνησε για την  κατασκευή ξύλινων παραπηγμάτων. Πλήθος ξεπρόβαλαν οι αυτοσχέδιες κατασκευές (καλύβες, παράγκες, σκηνές) που χρησίμευαν ως προσωρινά καταλύματα. Γενικά, όπου υπήρχε διαθέσιμος στεγασμένος χώρος εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, όπως σε σχολεία, σε άδειους στρατώνες, σε δημόσια κτίρια, σε αποθήκες, σε υπόγεια κ.λπ. Ακόμα επιτάχθηκαν τα άδεια σπίτια σ’ όλη την επικράτεια. Μάλιστα υπήρξαν περιπτώσεις όπου πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν σε κατοικούμενα σπίτια, στα οποία υπήρχε επάρκεια χώρου.

Μετά την υπογραφή της Σύμβασης της Λωζάννης για την ανταλλαγή των πληθυσμών (30 Ιανουαρίου 1923) φάνηκε ότι οι πρόσφυγες δεν θα μπορούσαν πλέον να γυρίσουν στις εστίες τους. Γι’ αυτό έπρεπε να στεγαστούν μόνιμα. Όμως η οικονομική δυσπραγία της Ελλάδας, το έκρυθμο πολιτικό κλίμα και ο μεγάλος αριθμός των προσφύγων καθιστούσαν φανερό ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις αδυνατούσαν να αντιμετωπίσουν μόνες τους το προσφυγικό πρόβλημα. Γι’ αυτό ζητήθηκε η συνδρομή της Κοινωνίας των Εθνών, με υπόδειξη της οποίας υπογράφηκε το πρωτόκολλο της Γενεύης (29 Σεπτεμβρίου 1923) που καθόριζε την ίδρυση της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων. Ήταν ένας αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση. Βασική αποστολή του ήταν η οριστική στέγαση των προσφύγων και δευτερευόντως η παραγωγική τους απασχόληση. (Φ.Ε.Κ. 289/13 – 10 – 1923). Τελικά η Ε.Α.Π. ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1923 και άσκησε το έργο της ως τα τέλη του 1930. Σύμφωνα με την ιδρυτική σύμβαση το κεντρικό συμβούλιο της Ε.Α.Π. αποτελείτο από τέσσερα μέλη: πρόεδρο Αμερικανό, αντιπρόεδρο Ευρωπαίο και δύο Έλληνες. Πρώτος πρόεδρος διορίστηκε ο διπλωμάτης Ερρίκος Μοργκεντάου (και ακολούθως ο Howland  και ο Eddy, εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 10^ης Νοεμβρίου 1928).

Το ελληνικό κράτος, για να βοηθήσει την Ε.Α.Π., της χορήγησε:

1. Εκατομμύρια στρέμματα προερχόμενα:

α. από τις ιδιοκτησίες των Μουσουλμάνων ανταλλάξιμων και των Βούλγαρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα,

β. από κτήματα του Δημοσίου,

γ. από κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση κατά την περίοδο 1917 και εξής,

δ. από μοναστηριακή γη.

2.   Μεγάλα χρηματικά ποσά από δύο εξωτερικά δάνεια που συνήψε το 1924 και το 1928.     (Το πρώτο ήταν ύψους 10.000.000 αγγλικών λιρών, εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 20^ης Ιουνίου 1924).

3. Οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις για να χτιστούν αστικοί συνοικισμοί.

4. Το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό ορισμένων υπουργείων.

Ακόμα η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων είχε τη δυνατότητα να προβαίνει σε απαλλοτριώσεις εκτάσεων, αν αυτό το έκρινε αναγκαίο, για την επέκταση των αστικών συνοικισμών. Για παράδειγμα στο Βύρωνα, κοντά στο εργοστάσιο Μαλτσινιώτη, το 1928 προχώρησε σε απαλλοτρίωση έκτασης που ανήκε σε διάφορους μικροϊδιοκτήτες, γεγονός που όξυνε τις αντιθέσεις μεταξύ γηγενών και προσφύγων (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 21^ης Ιουλίου 1928).

Τέλος είχε αναλάβει  να αξιοποιήσει τις ιδιοκτησίες των Μουσουλμάνων ανταλλάξιμων. Ένα μέρος αυτών το διέθεσε για την αποκατάσταση των προσφύγων. Τις υπόλοιπες ,που δεν είχαν παραχωρηθεί σε πρόσφυγες, τις μεταβίβασε στις 3 Δεκεμβρίου 1925 στην Εθνική Τράπεζα Ελλάδος, ώστε από τη διαχείριση και την εκποίησή τους να προκύψουν έσοδα για τα προσφυγικά στεγαστικά προγράμματα (Μ. Δρίτσα, Τα ιστορικά. «Εθνική Τράπεζα και πρόσφυγες», 1985, σ.σ.313 – 326).

Β. Μέθοδοι που υιοθετήθηκαν για τη στέγαση των προσφύγων

Η Ε.Α.Π. και δευτερευόντως το ελληνικό Δημόσιο υιοθέτησαν τέσσερις μεθόδους για την κατασκευή των προσφυγικών κατοικιών:

1. Την αυτεπιστασία. Σ’ όσους πρόσφυγες είχαν γνώσεις οικοδομικής χορηγούνταν τα απαραίτητα υλικά και έτσι έχτιζαν μόνοι τους το σπίτι τους.
2. Τη χορήγηση άτοκων δανείων σε προσφυγικές οικογένειες για τη στέγασή τους.
3. Την τοποθέτηση προκατασκευασμένων παραπηγμάτων. Την 6^η Νοεμβρίου 1924 αποφασίστηκε η προμήθεια από τη Γερμανία ξύλινων οικιών έναντι του οφειλόμενου προς την Ελλάδα χρηματικού ποσού από τις επανορθώσεις του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 7^ης Νοεμβρίου 1924). Ύστερα από μειοδοτικό διαγωνισμό ανατέθηκε η κατασκευή τους στη γερμανική εταιρεία DHTG. Απεστάλησαν στη Γερμανία εκπρόσωποι της ελληνικής κυβέρνησης, παρέλαβαν τους οικίσκους, αλλά γρήγορα διαπιστώθηκε ότι ήταν προβληματικοί, αν και πανάκριβοι. (Για το σκάνδαλο αυτό θα αναφερθώ στη συνέχεια.)
4. Την εργολαβία. Με μειοδοτικό διαγωνισμό ανατίθετο σε εργολάβους να χτίσουν τα σπίτια ενός συνοικισμού. Αυτοί, για να ελαχιστοποιήσουν το κόστος κατασκευής, χρησιμοποιούσαν κατά το πλείστον υλικά κακής ποιότητας, ενώ δεν έκαναν έργα υποδομής (δίκτυα ύδρευσης, αποχέτευσης, οδικό δίκτυο, χώρους πράσινου κ. ά.).

Είναι χαρακτηριστικό ένα δημοσίευμα της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ (φύλλο της 23^ης Δεκεμβρίου 1928):

     « Ο συνοικισμός της Νέας Κοκκινιάς κατοικείται σήμερον από πεντήκοντα δύο χιλιάδας κατοίκων, εκ των οποίων αι τριάκοντα δύο κατοικούν εις τον λιθόκτιστον – αλλά ετοιμόρροπον πάντοτε – συνοικισμόν της Ε.Α.Π.. Αι λοιπαί είκοσι χιλιάδες κατοικούν εις τον πλινθόκτιστον κρατικόν συνοικισμόν και σε διάφορες παράγκες.

    Η Ε.Α.Π., ανεγείρουσα τον συνοικισμόν, δεν έλαβεν υπ’ όψιν της τας αγοραστικάς ανάγκας εκείνων οι οποίοι επρόκειτο να κατοικήσουν και έτσι εις έναν συνοικισμόν κατοικούμενον από 52.000 κατοίκων όχι μόνον δεν έκτισεν αγοράν, αλλ’ ούτε ένα καν κατάστημα.

     Κι όμως η Κοκκινιά αριθμεί σήμερον 3.600 καταστηματάρχας και επαγγελματίας, οι οποίοι στεγάζονται φυσικά εντός καταστημάτων. Αυτά τα εδημιούργησεν η ανάγκη και το εμπορικόν δαιμόνιον του Έλληνος. Οι πρόσφυγες επαγγελματίαι παντός είδους, παντοπώλαι και μικρέμποροι, μικροτεχνίται και μεταπράται, μετέτρεψαν τας ισογείους κατοικίας των – ένα δωμάτιον και κουζίνα – εις καταστήματα. Εκράτησαν δηλαδή την κουζίνα, ένα μακρόστενον πράγμα εις το οποίον εστεγάσθη η οικογένειά των, και το δωμάτιον, διαστάσεων 4 Χ4, το έκαναν κατάστημα. Όσοι όμως δεν είχον ισογείους κατοικίας; Αυτοί κατέφυγον εις διαφόρους γηγενείς και ενοικίασαν οικόπεδα, επί των οποίων ανήγειραν διάφορα ξύλινα παραπήγματα. Αυτοί είναι οι ολιγώτεροι και οι σχετικώς περισσότερον εύποροι, οι οποίοι είχον τα μέσα να κατασκευάσουν το παράπηγμά των. Οι άλλοι όμως, οι περισσότεροι, έχουν μεν ένα καταστηματάκι, δεν έχουν όμως σπίτι […]».

Και ενώ οι προσφυγικοί συνοικισμοί παρουσίαζαν άπειρες ελλείψεις, διάφοροι «υπεύθυνοι» για τα στεγαστικά προγράμματα με συνεντεύξεις τους σε εφημερίδες επαίρονταν τόσο για την ταχύτητα με την οποία υλοποιούνταν όσο και για την «καλή» ποιότητα των κατασκευαζόμενων έργων και τη μέριμνα του κράτους για τη χρηματοδότησή τους. Ενδεικτικό είναι ένα δημοσίευμα της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ ( φύλλο της 17^ης Απριλίου 1926) με αφορμή την ανέγερση του συνοικισμού της Νέας Φιλαδέλφειας:

« Εις την Ανωτάτην Διεύθυνσιν Προσφύγων παρεχωρήθη υπό του υπουργείου των Οικονομικών ποσόν 5 εκατομμυρίων διά την συνέχισιν των εργασιών του παρά τον Ποδονίφτην συνοικισμού «Νέα Φιλαδέλφεια».

      Τα οικήματα του νέου συνοικισμού θα έχουν περατωθεί τελείως εντός έξι μηνών, θα παραδοθούν δε τότε εις την υπηρεσίαν του υπουργείου προς διανομήν εις τους πρόσφυγας. Εν τω μεταξύ υπό του μηχανικού κ. Κορυζή μελετώνται τα σχέδια υδρεύσεως και αποχετεύσεως του συνοικισμού. Πιστεύεται όσον ούπω να προκηρυχθή δημοπρασία διά την εκτέλεσιν και των έργων τούτων, ίνα συγχρονισθή η αποπεράτωσίς των με την αποπεράτωσιν του όλου συνοικισμού. Ο νέος συνοικισμός θα έχη όψιν μικράς ευρωπαϊκής πόλεως με θαυμασίαν ρυμοτομίαν, πλατείας και κήπους. 

     Υπό της Ανωτάτης Διευθύνσεως Προσφύγων ωρίσθη εις 200 εκατομμύρια το δαπανητέον κατά το οικονομικόν έτος 1926 – 1927 ποσόν διά τας προσφυγικάς αστικάς εγκαταστάσεις […]».

Συνεχίζεται

Διευκρίνιση: λόγω της ευρύτητάς του θα αναπτύξω το θέμα της στέγασης των προσφύγων σε τέσσερα συνεχόμενα post εξετάζοντας διάφορες πτυχές του ζητήματος.

Ο προσφυγικός καταυλισμός της Κοκκινιάς το 1929.

Η διαδικασία παραχώρησης των προσφυγικών κατοικιών

Σύμφωνα με διάταγμα του υπουργείου Προνοίας καθορίστηκε ο τρόπος παραχώρησης των προσφυγικών κατοικιών. Κατά το διάταγμα αυτό κάθε πρόσφυγας που ήλθε στην Ελλάδα μετά την 1η Αυγούστου του 1922 είχε δικαίωμα να υποβάλει αίτηση για χορήγηση σπιτιού, στην οποία θα ανέφερε τον αριθμό των μελών της οικογένειάς του, καθώς και βεβαίωση ότι δεν είχε δική του κατοικία. Τις αιτήσεις τις εξέταζε μια δεκαμελής επιτροπή, η σύνθεση της οποίας ήταν καθορισμένη από διάταξη του προαναφερθέντος διατάγματος.

Η επιτροπή θα καθόριζε τη σειρά με την οποία θα στεγάζονταν οι πρόσφυγες και τον αριθμό των παραχωρούμενων δωματίων. Για την επιτέλεση του έργου της λάβαινε υπ’ όψη δύο κριτήρια: 1. Τις συνθήκες της ως τότε κατοικίας των αιτούντων προσφύγων από άποψη υγιεινής και 2. Την οικονομική κατάστασή τους.

Οι πρόσφυγες θα πλήρωναν ενοίκιο για τις παραχωρούμενες κατοικίες. Το ενοίκιο ορίστηκε αρχικά σε 100 – 125 δραχμές ανά δωμάτιο. Ουσιαστικά δεν είχαν δικαίωμα κυριότητας στο σπίτι που τους παραχωρούσαν. Και τούτο, γιατί δεν υπήρχε ακόμη νόμος «περί οριζοντίου ιδιοκτησίας», ώστε να αποκτήσουν «τίτλους κυριότητας». Αργότερα βέβαια, λόγω αντιδράσεων των προσφύγων, το χρηματικό ποσό που έδιναν μηνιαίως θεωρήθηκε ως «δόση» για την αποπληρωμή της αξίας του οικήματος.

Σε οικογένειες τριμελείς θα παραχωρούνταν ένα δωμάτιο με κουζίνα, σε πενταμελείς δύο δωμάτια και σε δεκαμελείς τρία δωμάτια. Για τα καταστήματα του συνοικισμού (όπου είχαν κατασκευαστεί καταστήματα) οριζόταν ότι θα παραχωρούνταν από την επιτροπή ύστερα από πλειοδοτικό διαγωνισμό που διενεργούσε μεταξύ των αιτούντων προσφύγων.

Η παράδοση των οικημάτων του κάθε συνοικισμού από τους εργολάβους γινόταν τμηματικώς. Κατά συνέπεια και η διανομή των σπιτιών στους πρόσφυγες γινόταν τμηματικά (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 1ης Δεκεμβρίου 1926).

Όπως αναφέρθηκε, από το 1927 και εξής οι πρόσφυγες αποπλήρωναν σε δόσεις την αξία του παραχωρηθέντος οικήματος, για να αποκτήσουν τίτλους ιδιοκτησίας. Το ποσό το κατέβαλλαν μηνιαίως στην Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων. Όμως, επειδή είχε υπερεκτιμηθεί η αξία του σπιτιού που τους δόθηκε, έκαναν κινητοποιήσεις με αίτημα να επανεκτιμηθεί το συνολικό ποσό που θα πλήρωναν. Για παράδειγμα την 23η Δεκεμβρίου 1928 έγινε μεγάλη συγκέντρωση των προσφύγων της Κοκκινιάς. Οι συγκεντρωθέντες συνέταξαν ψήφισμα, με το οποίο ζητούσαν «την σύστασιν μικτής Επιτροπής αποτελουμένης από εμπειροτέχνας πρόσφυγας και μηχανικούς του Κράτους, οίτινες να εκτιμήσουν την αξίαν των υπό της Ε.Α.Π. δοθέντων κτιρίων και επί τη βάσει της εκτιμήσεως αυτών να πληρωθεί η Ε.Α.Π.» (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 24ης Δεκεμβρίου 1928).

 

Τα σκάνδαλα κατά τη στέγαση των προσφύγων

Σκανδαλώδεις συμβάσεις για την προμήθεια οικοδομικών υλικών

     Σε συζήτηση που έγινε στη Βουλή στα τέλη Μαΐου 1925 για το ζήτημα της στέγασης των προσφύγων ο τότε βουλευτής Φραγκούδης αναφέρθηκε σε σκάνδαλο προμήθειας ξυλείας από κάποια ελληνική εταιρεία τον Αύγουστο του 1924. « Η προμήθεια αυτή εγένετο χωρίς να καθορισθεί ούτε η ποιότης ούτε αι διαστάσεις της ξυλείας, ήτις διά παν άλλο ήτο κατάλληλος παρά διά τον σκοπόν δι’ ον προωρίζετο, εξ ου και εγκατελείφθη αύτη ως άχρηστος». Ο βουλευτής ανέφερε τις εκθέσεις των αρμοδίων για την προμήθεια αυτή και είπε ότι η υπόθεση παραπέμφθηκε κατά το σύνηθες στον εισαγγελέα.

     Συνεχίζοντας αναφέρθηκε και στη σκανδαλώδη παραγγελία κεραμιδιών «άτινα έπρεπε να παραγγελθώσιν εις εγχώρια καταστήματα και όμως διά λόγους καθαρώς κερδοσκοπικούς (= μίζας) παρηγγέλθησαν εις γαλλικά και άλλα εργοστάσια αντί 620.000 φράγκων κατά χιλιάδα, ενώ εν Θεσσαλονίκη ήσαν πολύ ευθυνότερα». Κατέθεσε στο προεδρείο της Βουλής τις εκθέσεις των αρμόδιων μηχανικών και περαίνοντας το λόγο του είπε ότι και τα κεραμίδια αυτά ήταν άχρηστα.

     Η συζήτηση επικεντρώθηκε στο ζήτημα της παραγγελίας των γερμανικών ξύλινων σπιτιών, για τα οποία δόθηκε υπέρογκο ποσόν, αλλά η χρήση τους ήταν προβληματική (η ξυλεία ήταν ακατάλληλη). Σύμφωνα με στοιχεία που αναφέρθηκαν στο κοινοβούλιο από τον τότε υπουργό Δοξιάδη «διά 8.000 ετοίμους οικίσκους επληρώθησαν 480.000 λίρες, τουτέστιν εστοίχισε 35.000 δραχμές έκαστος σκελετός οικίσκου». (Περισσότερα στοιχεία για τα σκάνδαλα αυτά μπορεί να βρει ο αναγνώστης ανατρέχοντας στην εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 24^ης Μαΐου 1925

Οι υπερβολικές αμοιβές και οι αυθαιρεσίες στελεχών της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων

     Σε μια εποχή όπου η χώρα είχε μεγάλα οικονομικά προβλήματα και αναγκάστηκε να  συνάψει εξωτερικό δάνειο, για να αντιμετωπίσει το προσφυγικό ζήτημα, στελέχη της Ε.Α.Π. αμείβονταν πλουσιοπάροχα. Παράλληλα αρνούνταν να λογοδοτήσουν στις ελληνικές αρχές για διάφορες έκνομες πράξεις τους, θεωρώντας ότι υπάγονταν σε ένα διεθνή οργανισμό. Τα παραδείγματα τέτοιων συμπεριφορών ήταν πολλά. Ενδεικτικά αναφέρω ορισμένα:

Ανώτερο στέλεχος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων λάβαινε ως μισθό για τους μήνες που είχαν 31 μέρες 1.290 δραχμές ημερησίως, για τους μήνες τους έχοντας 30 μέρες 1.333 δραχμές ημερησίως και για το Φεβρουάριο 1.345 δραχμές ημερησίως (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 9^ης Σεπτεμβρίου 1924). Και σχολίαζε ο δημοσιογράφος: «Ανάλογα ποσά λαμβάνουν και πάντα τα μέλη της Ε.Α.Π.. Ώστε μην απορούμεν αν δεν εγκατεστάθησαν οι πρόσφυγες και αν εξηντλήθη τόσον ταχέως το προσφυγικόν δάνειον».

Ακόμα μετακλήθηκαν και διάφοροι Έλληνες από το εξωτερικό ως ειδικοί – υποτίθεται- για την επίβλεψη της αποκατάστασης των προσφύγων με συμβόλαια που πρόβλεπαν την πληρωμή τους σε λίρες Αγγλίας (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 11^ης Σεπτεμβρίου 1924).

     Οι καταστάσεις αυτές προκαλούσαν την αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης, με συνέπεια να διαταραχθούν οι σχέσεις της με την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων. Το Νοέμβριο του 1924 σε σύσκεψη κυβερνητικών στελεχών  και  μελών του συμβουλίου της Ε.Α.Π. επανακαθορίστηκε το πλαίσιο λειτουργίας των υπαλλήλων της. Συγκεκριμένα αποφασίστηκε ότι:

α. Το ελληνικό δημόσιο θα είχε δικαίωμα διενέργειας ανακρίσεων και άσκησης ποινικών διώξεων υπαλλήλων της Ε.Α.Π. σε περιπτώσεις αυθαιρεσιών τους.

β. Για καταχρήσεις και άλλες έκνομες πράξεις τους μπορούσε να τους παραπέμψει σε Εφετεία ή σε Στρατοδικεία.

γ. Τα ημερομίσθια και οι αμοιβές τους θα καθορίζονταν από την Ε.Α.Π. σε συνεργασία με τα αρμόδια υπουργεία (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 15^ης Νοεμβρίου 1924).

     Φαίνεται όμως ότι οι ληφθείσες αποφάσεις δεν άλλαξαν και πολύ την προγενέστερη κατάσταση. Σύμφωνα με καταγγελίες στη Βουλή το Μάιο του 1925 ένας αργόσχολος υπάλληλος (δεν έχει σημασία το ονοματεπώνυμό του) έπαιρνε 20.000 δραχμές μηνιαίως και είχε στη διάθεσή του κρατικό αυτοκίνητο. Ακόμα για διευθυντικά στελέχη της Ε.Α.Π. που ήταν επιφορτισμένα με την υλοποίηση των στεγαστικών προγραμμάτων στη Δυτική Θράκη κατασκευάστηκαν πολυτελή οικήματα καθώς και κινηματογράφος για τη διασκέδασή τους (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 24^ης Μαΐου 1925).

     Γενικά, οι αμοιβές στελεχών της Ε.Α.Π. προκαλούσαν τις αντιδράσεις του προσφυγικού κόσμου. Σε μια συγκέντρωση προσφύγων εγκατεστημένων στην Κοκκινιά που έγινε την 23^η Δεκεμβρίου 1928 οι συγκεντρωθέντες με ψήφισμά τους ζητούσαν «άπασαι αι μέχρι τούδε καταχρήσεις της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων καθώς και αι άσκοποι και πολυτελείς δαπάναι να καταλογισθούν εις βάρος της Επιτροπής και ουχί εις βάρος των προσφύγων» (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 24^ης Δεκεμβρίου 1928).

Οικονομική αφαίμαξη των προσφύγων

Στελέχη των Συμβουλίων Στέγασης καθώς και κρατικοί παράγοντες υπόσχονταν στους απελπισμένους πρόσφυγες ότι θα φρόντιζαν για τη στέγασή τους και έπαιρναν από αυτούς διάφορα χρηματικά ποσά. Τα φαινόμενα αυτά αναστάτωναν τον προσφυγικό κόσμο. Η εφημερίδα ΦΩΣ της Θεσσαλονίκης (φύλλο της 6^ης Δεκεμβρίου 1924) ξεκίνησε εκστρατεία για τη διαλεύκανση των σκανδάλων αυτού του είδους, δημοσιεύοντας στην πρώτη σελίδα της κάλεσμα – παράκληση σ’ όσους είχαν πέσει θύματα τέτοιων «επιτήδειων» : « Πρόσφυγες, προσέλθετε όλοι. Όσοι εκ των προσφύγων ηναγκάσθησαν να δώσωσιν εις τρίτους χρήματα διά να αποκτήσωσι στέγην, παρακαλούνται χάριν του γενικωτέρου προσφυγικού συμφέροντος να προσέλθωσι προς τον κ. εισαγγελέα και να καταγγείλωσι τους λαβόντας».

Προνομιακές συμβάσεις με τεχνικές εταιρείες.

     Σε ορισμένες περιπτώσεις ανώτεροι κρατικοί υπάλληλοι υπέγραφαν συμβάσεις ευνοϊκές για διάφορες κατασκευαστικές εταιρείες και επιζήμιες για την ελληνική πολιτεία με συνέπεια να διασπαθίζεται το δημόσιο χρήμα. Για παράδειγμα ανατέθηκε στην εταιρεία «Τέκτων» η κατασκευή Ορφανοτροφείων με όρους επιζήμιους για το Δημόσιο (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 24^ης Μαΐου 1925).

Καταχρήσεις και κακοτεχνίες εργολάβων

     Τα σκάνδαλα αυτού του είδους ήταν τα συνηθέστερα. Διάφοροι εργολάβοι που είχαν αναλάβει με μειοδοτικό διαγωνισμό την ανέγερση  προσφυγικών συνοικισμών, σε συνεργασία με αρχιμηχανικούς του κράτους ή της Ε.Α.Π. εντεταλμένους για τον έλεγχο των κατασκευών, καρπώνονταν εκατομμύρια δραχμές. Από το πλήθος των σκανδάλων που βρήκα αναδιφώντας στις εφημερίδες της εποχής εκείνης θα αναφερθώ σε δύο:

. Το 1928 αποκαλύφθηκε μεγάλη κατάχρηση σε βάρος της Ε.Α.Π.  που είχε γίνει από εργολάβους, οι οποίοι είχαν αναλάβει την εκτέλεση έργων στον προσφυγικό συνοικισμό της Νέας Κοκκινιάς. Σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύτηκαν στις εφημερίδες η κατάχρηση ανερχόταν στο ποσό των 40.000.000 δραχμών και έγινε με τη συνέργεια υπαλλήλων της Ε.Α.Π.. Όμως δεν ανακοινώθηκαν τα ονόματα των καταχραστών, «καθ’ όσον ούτοι κληθέντες ανεγνώρισαν την υπ’ αυτών γενομένην κατάχρησιν και εδήλωσαν ότι θα καταθέσουν το εκ της καταχρήσεως προερχόμενον ποσόν, το οποίον έχουν εις χείρας των» (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 17^ης Μαρτίου 1928). 

. Την ίδια χρονιά ο υπουργός Προνοίας Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης, παίρνοντας αφορμή από καταστροφές που σημειώθηκαν στους προσφυγικούς συνοικισμούς του Περιστερίου,  της Δραπετσώνας και αλλού, αποφάσισε να λάβει διοικητικά μέτρα κατά των υπευθύνων για την οικτρή κατάσταση των προσφυγικών οικημάτων.

Έδωσε εντολή να συγκεντρωθούν τάχιστα όλοι οι φάκελοι που σχετίζονταν με την ανέγερση από εργολάβους προσφυγικών κατοικιών, για να ελεγχθεί αν τηρήθηκαν κατά τις δημοπρασίες όλοι οι όροι και ιδίως να εξεταστεί  αν οι ανάδοχοι κατασκευαστές εκπλήρωσαν ευσυνειδήτως τις υποχρεώσεις τους. Επί τη βάσει του ανωτέρω ελέγχου θα συντασσόταν εκτενής και  λεπτομερειακή έκθεση, την οποία ο υπουργός της Προνοίας θα χρησιμοποιούσε τόσο για τον διοικητικό έλεγχο των αρμόδιων κρατικών οργάνων ( για να διαπιστωθεί αν εκπλήρωσαν το ελεγκτικό τους έργο) όσο και για την ποινική δίωξη των υπεύθυνων για κακοτεχνίες εργολάβων.

     Παράλληλα έλαβε μέτρα, ώστε οι εργολάβοι, οι οποίοι είχαν ακόμα  οικονομικές απαιτήσεις από το Δημόσιο ταμείο, να μην πληρωθούν, πριν να ελεγχθεί η ενδεχόμενη ευθύνη τους για κακοτεχνίες. Και το κυριότερο, αποφάσισε «όπως τα δαπανητέα διά την επισκευήν των κακοτεχνιών ποσά καταλογισθούν εις βάρος των υπευθύνων εργολάβων» (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 9^ης Νοεμβρίου 1928).

     Ο μικρασιάτης (Καππαδόκης) στην καταγωγή προαναφερθείς υπουργός Προνοίας, για να ελέγξει ενδεχόμενες ατασθαλίες διάφορων εργολάβων, αποφάσισε τη συγκρότηση τριών επιτροπών. Η πρώτη θα ασχολείτο με τον έλεγχο της κατασκευής των προσφυγικών παραπηγμάτων. Συγκεκριμένα θα έλεγχε από ποιους εργολάβους ανεγέρθησαν, πόσο στοίχισε το καθένα και πόσο έπρεπε να στοιχίσει. Μετά το τέλος της έρευνας θα υπέβαλε το πόρισμά της στο υπουργείο. Η δεύτερη επιτροπή θα ασχολείτο με τον έλεγχο της ανέγερσης των λιθόκτιστων συνοικισμών και ειδικότερα του συνοικισμού της Νέας Φιλαδέλφειας. Και τούτο γιατί η συνολική δαπάνη γι’ αυτόν ανήλθε σε 150.000.000 δραχμές, ποσό που κρίθηκε υπερβολικό. Η τρίτη επιτροπή θα εξέταζε το ζήτημα της θεμελίωσης των γερμανικών ξύλινων οικίσκων (π.χ. στα Ταμπούρια του Πειραιά,  στη Νέα Ιωνία Βόλου και αλλού), καθότι και για την εργασία αυτή δαπανήθηκαν υπερβολικά ποσά. Μάλιστα πολλά από τα οικήματα αυτά δεν είχαν θεμέλια. Τέλος αποφασίστηκε από το υπουργείο Προνοίας να σταλεί έγγραφο στην Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων, με το οποίο θα της ζητούσε να παράσχει τα σχετικά στοιχεία για τους προσφυγικούς συνοικισμούς που αναγέρθηκαν από αυτήν στη Νέα Ιωνία και στο Βύρωνα (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 10^ης Νοεμβρίου 1928).

     Τη 12^η Νοεμβρίου 1928 ο υπουργός Προνοίας Ε. Εμμανουηλίδης συνεργάστηκε με τον εισαγγελέα Αθηνών Κιουρτσάκη για το ζήτημα «των δολιευθέντων το Δημόσιο εργολάβων κατά την κατασκευή των προσφυγικών συνοικισμών», εξετάζοντας τη δυνατότητα ποινικής και αστικής δίωξής τους (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 13^ης Νοεμβρίου 1928). Δεν είναι γνωστό αν οι προσπάθειες του υπουργού είχαν αποτέλεσμα και αν οδηγήθηκαν στη φυλακή κάποιοι καταχραστές του δημόσιου χρήματος.

Ο παραγκωνισμός του Παμπροσφυγικού Συνδέσμου από τα στεγαστικά προγράμματα

Ανάμεσα στους πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή υπήρχαν πολλοί διπλωματούχοι αρχιτέκτονες και μηχανικοί. Ορισμένοι απ’ αυτούς συγκρότησαν Σύνδεσμο, ο οποίος αναγνωρίστηκε από το Πρωτοδικείο Αθηνών την 3^η Ιουλίου 1924. Με υπόμνημα που έστειλαν στον τότε αντιπρόεδρο της Ε.Α.Π. John Campbell ζητούσαν να λάβουν κι αυτοί μέρος στην προσπάθεια για τη στέγαση των συμπατριωτών τους. Του τόνιζαν χαρακτηριστικά: «Μετά πικρίας βλέπομεν ότι αι θέσεις Αρχιτεκτόνων και Μηχανικών εν τη Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων κατέχονται αποκλειστικώς παρά γηγενών» (εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 11^ης Σεπτεμβρίου 1924).

Την αντιμετώπιση που είχε ο Σύνδεσμος από την Ε.Α.Π. στον πρώτο μειοδοτικό διαγωνισμό, στον οποίο προσπάθησε να συμμετάσχει, την περιέγραψε ο πρόεδρός του Ηλίας Σιμιτόπουλος σε δημοσίευμά του στην εφημερίδα ΣΚΡΙΠ (φύλλο της 14^ης Σεπτεμβρίου 1924): « Προσελθόντες εις τα γραφεία της Ε.Α.Π. με το απαιτούμενον χρηματικόν ποσόν διά την σχετικήν εγγυοδοσίαν ανά χείρας, ήτοι δρχ. 750.000 διά την ολικήν εργασίαν, εζητήσαμεν το αρμόδιον Γραφείον, όπως καταθέσωμεν και ημείς εκ μέρους του Συνδέσμου τον φάκελλον της προσφοράς μας. Ευρέθημεν αντιμέτωποι με τον κ. Σγούταν, αρχιμηχανικόν της Ε.Α.Π. […]. Η απάντησίς του ήτο: «Δεν δύνασθε να λάβητε μέρος εις τον μειοδοτικόν διαγωνισμόν, καθ’ ότι η ώρα παρήλθεν. Είναι ένδεκα και δέκα λεπτά και είχομεν ειδοποιήσει ότι μέχρι της 11^ης θα δεχώμεθα προσφοράς».

-          «Μέχρι της δωδεκάτης», του απαντήσαμε, «ο κ. Ταμίας μας είχε πληροφορήσει ότι ηδυνάμεθα να καταθέσωμεν την προσφοράν μας».

     Εξακολουθούσαν να προσέρχωνται διάφοροι εργολάβοι και να γίνωνται δεκταί αι προσφοραί των. Οδυνηρά όμως υπήρξεν η εντύπωσίς μας εξακριβώσαντες ότι μεταξύ των ολίγων πραγματικών επιστημόνων αρχιτεκτόνων, μηχανικών, εμπειροτεχνών και εργολάβων, υπήρχε πληθύς ανθρώπων όλως ξένων προς την τέχνην και ουδεμίαν σχέσιν εχόντων με το επάγγελμα του εργολάβου δημοσίων έργων, ήτοι δημοσιογράφων, πρακτόρων εφημερίδων, διευθυντών καφενείων, παντοπωλών, κλητήρων και καραγωγέων ακόμη, οίτινες και έλαβον μέρος εις την μειοδοτικήν δημοπρασίαν. Διά τούτο κατερχόμενοι ενομίσαμεν καθήκον μας να επισκεφθώμεν τον κ. Δέλταν (σημείωση: ανώτερο στέλεχος της Ε.Α.Π.) και να καταγγείλωμεν τα γενόμενα.

     Ο κ. Δέλτας ήκουσεν μετ’ ενδιαφέροντος τα όσα τω εκθέσαμεν, μας είπεν ότι εχάρη διά την ίδρυσιν του Συνδέσμου μας, προσθέσας ότι θα απευθύνηται εις το μέλλον εις αυτόν (= τον Σύνδεσμο) διά το τεχνικόν προσωπικόν και δεν παρέλειψε να μας είπη ότι αναχωρών ο κ. Κάμπελ συνέστησεν εις το αξιότιμον Συμβούλιον της Ε.Α.Π., όπως υποστηριχθή ο Σύνδεσμος ημών, αλλ’ ότι δεν έλαβε γνώσιν του υποβληθέντος υφ’ ημών υπομνήματος εις τον κ. Κάμπελ και το οποίον μ’ όλας τας ερεύνας του Γραμματέως του Συμβουλίου της Ε.Α.Π. κ. Παπαδάκη δεν κατωρθώθη να ευρεθή.

     Επί τρεις ολοκλήρους εβδομάδας εις μάτην αναμένομεν έγγραφον απάντησιν της Ε.Α.Π. είτε επί του υπομνήματος ημών είτε επί της ημετέρας προσφοράς εν τη σχετική μειοδοτική δημοπρασία των νέων οικίσκων και τεσσάρων συνοικισμών».

Ο πρόεδρος του Παμπροσφυγικού Συνδέσμου Ηλίας Σιμιτόπουλος συνοδευόμενος από  μέλη του διοικητικού συμβουλίου επισκέφτηκε τα γραφεία της Ε.Α.Π. . «Μεταβάντες, ως ήτο φυσικώς επόμενον, να ζητήσωμεν πληροφορίας διά τα αποτελέσματα της μειοδοτικής δημοπρασίας και να ζητήσωμεν  να μας επιστραφή η χρηματική εγγύησις του Συνδέσμου, εν περιπτώσει καθ’ ην θα είχεν αποκλεισθεί ούτος, απετάνθημεν εις τον Γραμματέα του Συμβουλίου κ. Παπαδάκη, όστις πάντοτε μετά της προσηκούσης ευγενείας και προθυμίας σπεύδει να δώση πάσαν αιτουμένην πληροφορίαν εις όλους ανεξαιρέτως».

Ο Γραμματέας τους οδήγησε στο γραφείο ενός Έλληνα συμβούλου της Ε.Α.Π., από αυτούς που αμείβονταν πλουσιοπάροχα. Δεν είχαν προλάβει οι εκπρόσωποι του Παμπροσφυγικού Συνδέσμου να πουν τους λόγους που τους οδήγησαν στο γραφείο του και ο κ. σύμβουλος άρχισε το «κατηγορητήριό» του: «Πρέπει να εννοήσετε ότι δεν δύνασθε να ανταγωνισθήτε τους εντοπίους εργολάβους, διότι έχουν μεγάλα κεφάλαια, διότι έχουν ιδιόκτητα λατομεία, ιδίας αποθήκας πλήρεις οικοδομικών υλικών κ.λπ., ενώ υμείς, οι πρόσφυγες, δεν έχετε τίποτε». Και περατώνοντας το «λογύδριο» του κατηγόρησε τους πρόσφυγες μηχανικούς ως εμπαθείς: « Ουδέν άλλο βλέπω, ει μη την εμπάθειαν, τον φθόνον την ζούλεια την ρωμαίικη». (Περισσότερα στοιχεία για το γεγονός αυτό μπορεί να βρει ο αναγνώστης ανατρέχοντας στην εφημερίδα ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 17^ης Σεπτεμβρίου 1924.)

Ο αποκλεισμός από τις δημοπρασίες του Παμπροσφυγικού Συνδέσμου αρχιτεκτόνων και μηχανικών αποτελούσε το μεγαλύτερο σκάνδαλο για δύο λόγους:

1. Ως πρόσφυγες οι ίδιοι συμπονούσαν τους προσφυγικούς πληθυσμούς και δεν θα τους εκμεταλλεύονταν.
2. Είχαν τις επιστημονικές γνώσεις για την ανέγερση συνοικισμών, οι οποίοι θα πληρούσαν όλες τις τεχνικές προδιαγραφές. (Ο πρόεδρος του Συνδέσμου Ηλίας Σιμιτόπουλος πριν τη Μικρασιατική καταστροφή συνεργαζόταν με πολιτικούς μηχανικούς του Λονδίνου.)