ΟΙ “ ΑΘΛΙΟΙ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ “ ΤΟΤΕ ΚΑΙ ΤΩΡΑ

Οι «Αθλιοι των Αθηνών» τότε και τώρα

Διάλεξη δίνει σήμερα η εικαστικός Μαρία Ματάλα στο πλαίσιο του Φεστιβάλ «Μικρό Παρίσι 2014»

Της ΕΥΑΝΝΑΣ ΒΕΝΑΡΔΟΥ

Ο χρονογράφος, δημοσιογράφος, συγγραφέας και πρώτος πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ Ιωάννης Κονδυλάκης (1861-1920), στο βιβλίο του «Οι Αθλιοι των Αθηνών», περιέγραφε γλαφυρά τους Αθλίους της Αθήνας του 19ου αιώνα: τους πάμφτωχους αυτούς ανθρώπους, εν πολλοίς οικονομικούς μετανάστες από την επαρχία, που πάλευαν να επιβιώσουν στη φτωχή πρωτεύουσα.

Σήμερα, εν έτει 2014, σε μια αγνώριστη πια Αθήνα ζουν οι νέοι Αθλιοι των Αθηνών: οικονομικοί μετανάστες (από άλλες χώρες αυτοί) και χιλιάδες Ελληνες που ζουν στα όρια της φτώχειας ή και της εξαθλίωσης...

«Οι Αθλιοι των Αθηνών, τότε και τώρα». Ετσι τιτλοφορείται μια ενδιαφέρουσα διάλεξη που δίνει σήμερα (7.30 μ.μ.) η φιλόλογος/εικαστικός Μαρία Ματάλα στο πλαίσιο του Φεστιβάλ «Μικρό Παρίσι 2014» με θέμα «Η Belle Epoque και ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, 100 χρόνια μετά» (Εθνικό Ωδείο Μανώλης Καλομοίρης, πλατεία Βάθης).

Αφετηρία για τη διάλεξη της Μαρίας Ματάλα (της οποίας το ζωγραφικό έργο είχε σχολιάσει θετικά ο Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας) υπήρξε το ομώνυμο μυθιστόρημα του Ι. Κονδυλάκη που εκδόθηκε το 1895 -το οποίο μάλιστα πλασαρίστηκε ως το πρώτο ελληνικό εικονογραφημένο μυθιστόρημα (με έργα των Λύτρα, Βολονάκη, Ανίνου κ.ά.). Το βιβλίο, που αποτελεί ντοκουμέντο μιας ολόκληρης εποχής, βασίστηκε σε επιφυλλίδες του που δημοσιεύτηκαν στην «Εστία» και διαδραματίζεται μεταξύ 1874 και 1894. Μια εικοσαετία που τελειώνει με το περίφημο «Δυστυχώς επτωχεύσαμε» του Τρικούπη... Σήμερα, τη φράση αυτή δεν την εκστόμισε κανείς. Ομως τη ζούμε στο πετσί μας.

Πηγαίνοντας λίγο πιο πίσω, στα 1834, να θυμίσουμε πως η Αθήνα, που επελέγη ως πρωτεύουσα της Ελλάδας, ήταν ένα χωριό μερικών χιλιάδων κατοίκων. Ο ιστορικός Λ. Καλλιβρετάκης μάς πληροφορεί πως γρήγορα άρχισε να αναπτύσσεται ένα μεταναστευτικό ρεύμα προς την Αθήνα: ένα πλήθος αγωνιστών του '21, άποροι και πένητες, άρχισαν να συρρέουν στην πόλη. Τις επόμενες δεκαετίες, μας πληροφορεί η κ. Ματάλα, «ακολουθούν κι άλλοι: χήρες, ορφανά, και παιδιά που είχαν πουληθεί από τους γονείς τους σε δουλέμπορους -μια διαδεδομένη πρακτική τότε... Οι δουλέμποροι τα εκμεταλλεύονταν ως εργατικά χέρια για να τους παίρνουν τα χρήματα». Μια τέτοια περίπτωση είναι και ο ήρωας του Κονδυλάκη, ο Τάσος, που δουλεύει ως λούστρος. Σε μια σκηνή του βιβλίου (που μεταφέρθηκε και σε σίριαλ από την ΕΡΤ) ο δουλέμπορος τον σπάει στο ξύλο για να του πάρει τα λεφτά.

Σχεδόν 150 χρόνια μετά, η εκμετάλλευση παιδιών στην Αθήνα καλά κρατεί. Θυμίζουμε τα παιδιά των φαναριών αλλά και τα παιδιά που βλέπαμε παλιότερα με κομμένα χέρια και πόδια.

Το Δημαρχείο (1961) Την εποχή βέβαια του μικρού Τάσου, υπήρχε ο φιλολογικός σύλλογος Παρνασσός που προσέφερε νυχτερινά μαθήματα σ' αυτά τα παιδιά και τα προστάτευε όσο μπορούσε. «Επίσης, σε αντίθεση με ό, τι συμβαίνει σήμερα», εξηγεί η Μ. Ματάλα, «τότε, μεγάλοι φιλάνθρωποι-ευεργέτες της εποχής βοηθούσαν φτωχά παιδιά -φερ'ειπείν πληρώνοντας τις σπουδές τους». Η φιλόλογος μελέτησε με ενδιαφέρον την έρευνα της κοινωνιολόγου Μαρίας Κορασίδου «Οι Αθλιοι των Αθηνών και οι Θεραπευτές» με αναφορές στους Ζωσιμάδες, στον Βαρβάκη, τον Αβέρωφ, τον Συγγρού, τον Αρσάκη και τον Ζάππα (ο οποίος τότε έχτισε το πρώτο κτήριο για τους Ολυμπιακούς Αγώνες: το Ζάππειο). Οι δράσεις που ανέπτυξαν στο πλαίσιο των φιλανθρωπικών οργανώσεων της Αθήνας είχαν στόχο την εκπαίδευση, τη μόρφωση, την ιατρική περίθαλψη, τη σίτιση.

«Σήμερα δεν υπάρχουν αυτοί οι ευεργέτες από την Πόλη, την Αίγυπτο, οι Ελληνες της Διασποράς. Δεν υπάρχουν τα ορφανοτροφεία και τα άσυλα αστέγων της εποχής», παρατηρεί η κ. Ματάλα. «Τότε υπήρχε φτώχεια, υπήρχε βασιλιάς, αλλά τουλάχιστον υπήρχε ανοικοδόμηση. Σήμερα υπάρχει απλώς διάλυση. Μπορεί να έχουμε κράτος, αλλά διαλύεται στα εξ ων συνετέθη. Κανένας δεν βοηθά κανέναν πια. Καθένας μόνος του. Σαν τα ποντίκια που τρέχουν. Κάθε ομάδα προσπαθεί να προασπίσει τα συμφέροντά της. Η προβολή σήμερα είναι για την επιβίωση».

Το Οφθαλμιατρείο (1937) Συγκρίνοντας την τότε και την τωρινή ανθρώπινη κατάσταση, η κ. Ματάλα καταλήγει πως σήμερα το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, «όμως τότε, μαζί με το κτίσιμο της Αθήνας, κτιζόταν και μια ηθική των πόλεων. Σήμερα που η ηθική έχει παραλύσει, δεν υπάρχει συνοχή στην πόλη, και το σοβαρότερο δεν υπάρχει θέληση για συνοχή». Τότε γνώριζαν, αν μη τι άλλο, πως ο κοινωνικός έλεγχος και η ενσωμάτωση του φτωχού πληθυσμού είναι απαραίτητα στοιχεία για την καταστολή της εγκληματικότητας...

Να προσθέσουμε πως η διάλεξη της κ. Ματάλα θα συνοδευτεί με εικόνες της παλιάς Αθήνας με έμφαση στην περίοδο 1870-1890 (εποχή του Τρικούπη, κατά την οποία εκτυλίσσονται τα δρώμενα του βιβλίου). Μια Αθήνα όπου λάμπει το πανέμορφο «Αττικόν» -που πρόσφατα παραδόθηκε στις φλόγες... Τότε που το σημερινό Citylink («Παλλάς», «Ζόναρς» κ.λπ.) φιλοξενούσε τους Στάβλους των Ανακτόρων (!).

Μετά τη διάλεξη θα ακολουθήσει προβολή της βραβευμένης ταινίας μικρού μήκους του Νίκου Γραμματικόπουλου: «Αιδ' Εις Αθήναι... η πριν πόλις», που περιλαμβάνεται στο project του Εθνικού Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών: ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ-αφιέρωμα στα νεοκλασικά σπίτια της Αθήνας με κείμενα Γιάννη Τσαρούχη και εικόνες Σπύρου Βασιλείου (1980).

http://www.enet.gr/