ΧΑΛΚΗ – ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ
ΜΑΡΤΗΣ - ΣΑΡΑΚΟΣΤΗ ΚΑΙ ΠΑΣΧΑ
Τη πρώτη του Μάρτη ντυνόταν ένα παιδί σαν το «Μάρτη» φορούσε ένα μακρύ άσπρο πουκάμισο , με πολλές σειρές από μαργαρίτες περασμένες σταυρωτά στο στήθος και στεφάνι από μαργαρίτες . Κρατώντας καλάθια και τραγουδούσαν το Μάρτη από σπίτι σε σπίτι. Οι νοικοκυρές των σπιτιών τους έδιναν κουλούρια , γλυκά, αλλά κυρίως αυγά.
ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΜΑΡΤΗ
Μάρτη , Μάρτη μου καλέ
Και Απρίλη θαυμαστέ,
Όλοι εμείς οι μαθηταί
Μαθημένοι είμαστε
Ν’ αγοράζουμεν επτά,
Να πουλούμε δεκαεπτά.
Το ρακί εις το ποτήρι,
Και τα σύκα στο μαντήλι,
Τα αυγά εις το καλάθι,
Δώστε μας την όρνιθα,
Μη μας δείρει ο δάσκαλος
Κι έχετε το κρίμα μας
Και την αμαρτία μας.
Χελιδόνι πέμπομε,
Πάει πέρα κι έρχεται
Φέρνει μας την είδηση
Πως είναι καλοκαίρι.
Του χρόνου πάλι να ‘ρτωμε
Με υγεία να σας βρούμε,
Στον οίκο σας χαρούμενοι
Το Μάρτη να σας πούμε.
Το Σάββατο του Λαζάρου κάθε σπίτι μύριζε από τα «λαζαράκια» (κουλουράκια με καρύδια και σουσάμι) , που παρίσταναν το σαβανωμένο Λάζαρο. Και σ’ αυτό το έθιμο έπαιρναν μέρος παιδία , ντύνονταν ένα παιδί μες στα άσπρα παριστάνοντας το Λάζαρο και τα υπόλοιπα τον συνόδευαν κουνώντας κλαδιά από χουρμαδιές. Λέγοντας το ακόλουθο τραγούδι .
Τραγούδι του Λαζάρου
Σήμερον έρχεται ο Χριστός,
Ο επουράνιος θεός ,
Εν τη πόλει Βιθανία.
Μάρθα κλαίει κι η Μαρία
Λάζαρο τον αδερφό τους,
Το γλυκό και καρδιακό τους.
Τον μοιρολογούν και λέουν,
Τον μοιρολογούν και κλαίουν
Τρεις ημέρες τον θρηνούσαν
Και τον εμοιρολογούσαν.
Την ημέραν την Τετάρτη
κίνησε ο Χριστός για να ‘ρθει
και εβγήκεν η Μαρία
έξω από τη Βιθανία
και εμπρός του γόνυ κλει
και τους πόδας του φιλεί.
«Αν εδώ ήσουν Χριστέ μου,
δεν θ’ απέθνησκε ο αδερφός μου.»
και παρευθύς επήγαν
και τον τάφο του εδείξαν.
Τότε ο Χριστός δακρύζει
Και τον Άδη φοβερίζει:
«Άδη, Τάρταρε και Χάρο, Λάζαρο θα σου τον πάρω.»
παρευθύς από τον Άδη
ως εξαίσιο σημάδι.
Λάζαρος απελυτρώθη
Ανεστήθη και σηκώθη,
Λάζαρος σαβανωμένος
Και με το κερί ζωσμένος.
«Πές μας Λάζαρε, τι είδες
εις τον Άδη όπου πήγες ;»
«Είδα φόβους ,είδα τρόμους ,
είδα βάσανα και πόνους.»
«Δώστε μου λίγο νεράκι ,
Να ξεπλύνω το φαρμάκι
Της καρδίας , των χειλέων
Και μη με ρωτάτε πλέον.»
Του χρόνου πάλι νάρτωμε
Με υγεία να σας βρούμε
Στον οίκο σας χαρούμενοι
Τον Λάζαρο να πούμε.
Τις μέρες της Μεγάλης Εβδομάδας κάθε μέρα οι νοικοκυρές είχαν καθορισμένες εργασίες να κάνουν. Την πρώτη μέρα της Μεγάλης Εβδομάδας καθάριζαν τα σπίτια και μετέφερναν ξύλα, για να ανάψουν τους φούρνους και να ψήσουν το πασχαλιάτικο αρνί και τα κουλούρια. Την επόμενη μέρα ζυμώνουν το ψωμί και τα κουλούρια. Τη Μεγάλη Πέμπτη ζύμωναν ψωμάκια και κουλουράκια με μυρωδικά και σουσάμι. Και τέλος το βάψιμο των κόκκινων αυγών (παλαιότερα όταν δεν υπήρχαν βαφές ή οι καιροί ήταν δύσκολοι για να βρεθούν, το χρώμα το έπαιρναν βράζοντας διάφορα πέταλα λουλουδιών. Μερικά γνωστά κουλούρια ήταν ο «όφις» , το φίδι, «αυκούλλες» ,ψωμάκια με βαμμένα αυγά.
Τη μεγάλη Παρασκευή η εκκλησία ξεκινάει 3-4 το πρωί. Η εκκλησιαστική επιτροπή στέλνει παιδία, άλλα και μεγάλους , να γίνουν «ξυπνητάες» . Οι «ξυπνητάες» γύριζαν στα σπίτια , χτυπούσαν τις πόρτες και φώναζαν «Σηκώστητε για τον επιτάφιο». Κάτι ανάλογο γίνεται και την ημέρα της Ανάστασης που στη Χάλκη και μόνο πραγματοποιείται 3-4 το πρωί. Άλλο ένα έθιμο που γίνεται μόνο στο Χάλκη είναι το «μπατίκιασμα», που γίνεται μετά το τέλος του επιταφίου. Το «μπατίκιασμα» είναι ένα είδος πλειστηριασμού , ο κάθε Χαλκήτης δίνει μια προσφορά για τον επιτάφιο και όποιος δώσει το μεγαλύτερο ποσό λέγεται ότι «εμπατίκιασε» τον επιτάφιο. Το «μπατίκισμια» γίνεται στις γιορτές των μεγάλων μοναστηριών. Όταν έρχεται πία η μεγάλη δεύτερη ανάσταση , ο «Φράγκος» είναι ένας αχυράνθρωπος ντυμένος με παλιά ρούχα και καπέλο. Στην αρχή συμβόλιζε τον Ιούδα , πιθανότατα μετατράπηκε σε «Φράγκος» την εποχή της Φραγκοκρατίας.
Άλλο ένα αξιοσημείωτο έθιμο είναι η Πρωτομαγία που γιορτάζεται με ομαδική έξοδο προς τους αγρούς , συνήθως πήγαιναν προς την Πευκιά. Γίνεται το στεφάνι, από λουλούδια του αγρού, από τις γλάστρες των σπιτιών και με στάχυα κριθαριού. Το στεφάνι κρεμιέται έξω από κάθε σπίτι για γούρι.
Θα ήταν κρίμα να μην αναφερθεί το έθιμο που γίνεται τη παραμονή του Αη Γιάννη του Μελά. Όταν έπαιρναν το πρώτο μέλι και άναβαν φωτιές, τους «καλαφουνούς» και πηδάνε πάνω από ‘τη φωτιά, για να έχουν υγεία, πάνω σε εκείνη τη φωτιά καίγεται και το Πρωτομαγιάτικο στεφάνι.
Έθιμα Μαρτίου, Σαρακοστιανά και Πασχαλιάτικα
Την πρώτη Μαρτίου τα παιδιά του σχολείου έντυναν ένα παιδί σαν «Μάρτη», με πολύ μακρύ άσπρο πουκάμισο. Το στόλιζαν με σειρές από μαργαρίτες περασμένες σταυρωτά στο στήθος και με ένα στεφάνι από μαργαρίτες στο κεφάλι. Γύριζαν όλοι μαζί στα σπίτια κρατώντας καλάθια και τραγουδώντας το τραγούδι του Μάρτη. Το Κάθε σπίτι τους έδινε κουλούρια, γλυκά, αλλά περισσότερο αυγά. Τα τραγούδια του Μάρτη, του Λαζάρου και άλλα, που δεν τα θυμούνται πια, αποκαλούνταν «χελιδονίσματα».
Το χελιδόνισμα είναι ένα παλιά έθιμο, που ξεκίνησε από την κόρη του Κλεόβουλου στη Λίνδο το 6ο αιώνα π.χ. Τα μικρά παιδιά τραγουδούσαν το «χελιδόνισμα», που είχε σχεδόν τον ίδιο σκοπό, για να μαζεύουν χρήματα για συγκεκριμένες περιπτώσεις. Στην αρχαιότητα τα παιδιά κρατούσαν ένα μικρό τεχνητό χελιδόνι και πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι, αρχικά για να μαζέψουν χρήματα για την επιδιόρθωση του ναού της Αθηνάς. Το έθιμο διαδόθηκε στη Ρόδο και σ' άλλα νησιά και συνεχιζόταν έως το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη Χάλκη το έθιμο εξακολούθησε έως τη δεκαετία του 1970 και ο κύριος σκοπός του ήταν να χαιρετήσουν την άνοιξη και να μαζέψουν διάφορα πράγματα για τους δασκάλους, το παπά και τις άπορες οικογένειες.
Το τραγούδι του Μάρτη
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ
Και Απρίλη θαυμαστέ
Όλοι εμείς οι μαθηταί
Μαθημένοι είμαστε
Ν’ αγοράζομεν επτά,
Να πουλούμε δεκαεπτά.
Το ρακί εις το ποτήρι
Και τα σύκα στο μαντήλι
Τα αυγά εις το καλάθι,
Δώστε μας την όρνιθα,
Μη μας δείρει ο δάσκαλος
Κι έχετε το κρίμα μας
Και την αμαρτία μας.
Χελιδόνι πέμπομε,
Πάει πέρα κι έρχεται,
Φέρνει μας την είδηση
Πώς είναι καλοκαίρι.
Του χρόνου πάλι να ‘ρτωμε
Με υγεία να σας βρούμε,
Στον οίκο σας χαρούμενοι
Το Μάρτη να σας πούμε.
Ασφαλώς θα υπήρχαν και άλλοι στίχοι, που θα εξηγούσαν το έθιμο καλύτερα, άλλα έχουν χαθεί με το πέρασμα του χρόνου.
Οι γυναίκες και τα παιδιά την 1η Μαρτίου φτιάχνουν δακτυλίδια από κόκκινη και άσπρη κλωστή και τα φοράνε έως το Πάσχα. Τότε κόβουν την κλωστή και λένε:<<Να, Λαμπρή, τον Μάρτη σου κι ώσμου (δώσε μου)την αυκούλλα μου>>(κουλούρι με βαμμένα αυγά επάνω).
Στην παλιά Χάλκη νήστευαν όλη την Σαρακοστή και τρώγανε μόνο μια φορά την ημέρα. Μερικές Χαλκήτισσες εξακολουθούν αυτή τη νηστεία. Στο διάστημα αυτό τρώνε χόρτα , όσπρια, βραστές σκέτες πατάτες, όλα χωρίς λάδι, και θαλασσινά, όπως πεταλίδες, κοχλιούς, φούσκες, αχινούς, πίνες και άλλα.
Παρόλη την εξάντληση τους όμως, πριν τη Μεγάλη Εβδομάδα, έπρεπε να καθαριστεί και να ασβεστωθεί όλο το σπίτι, μέσα κι έξω, ακόμη και οι πέτρες του κήπου ή του τοίχου. Στο Χωριό άσπριζαν και γύρω γύρω το πάτωμα, για να μυρίσει.
Όλα τα σπίτια είχαν γλάστρες με βασιλικούς και λουλούδια στην αυλή τους. Περισσότερο όμως μύριζαν τα αγριολούλούδα της Χάλκης αυτή την εποχή , σε σημείο που εμείς, που ζούμε στο εξωτερικό και βλέπουμε τη Χάλκη μόνο το καλοκαίρι χωρίς βλάστηση, δεν μπορούμε να πιστέψουμε στα μάτια μας, όταν τη βλέπουμε ντυμένη στο πράσινο και στα αγριολούλουδα την άνοιξη.
Η κάθε μέρα της Μεγάλης Εβδομάδας είναι αφιερωμένη και σε μια ασχολία. Πρώτα καθαρίζουν τα σπίτια τους και φέρνουν ξύλα για να ανάψουν τους φούρνους τους και να ψήσουν το πασχαλιάτικο αρνί και τα κουλούρια τους. Μετά ακολουθεί το ζύμωμα των ψωμιών και των κουλουριών. Τη Μεγάλη Πέμπτη έπρεπε να ζυμώσουν ειδικά ψωμάκια ή κουλούρια με πολλά μυρωδικά και σουσάμι. Τελευταία έβαφαν τα αυγά. Τον καιρό που δεν υπήρχαν ακόμα βαφές ή κατά τη διάρκεια του πολέμου, έβαφαν βράζοντας διάφορα πέταλα λουλουδιών ή χόρτων. Με συνδυασμό από παπαρούνες και άλλα κόκκινα λουλούδια έβγαιναν κόκκινα αυγά, με το σπόρο της κίτρινης μαργαρίτας τα κίτρινα, με διάφορες ρίζες χόρτων τα πράσινα. Πρόσθεταν και άλλα λουλούδια για άλλα χρώματα.
Ένας ξένος επισκέπτης στη Χάλκη θα εκπλαγεί πολύ όταν δει ότι τη Μεγάλη Παρασκευή, μετά την Αποκαθήλωση, η εκκλησιά κλείνει και ανοίγει ξανά κατά τις 1-2 το πρωί του Σαββάτου. Τότε θα ακούσει τα εγκώμια και θα παρακολουθήσει τη μαγική πορεία του επιταφίου από το ένα άκρο του λιμανιού στο άλλο. Ίσως αυτό να καθιερώθηκε, για να προλαβαίνουν οι παλιοί κάτοικοι , αφού γύριζαν από τις αγροτικές και ποιμενικές εργασίες, να ξεκουράζονται και κατόπιν να πηγαίνουν εκκλησία.
Η εκκλισιαστική επιτροπή δίνει το σήμα σε μεγάλους , αλλά ιδίως σε παιδιά ,να γίνουν «ξυπνητάες». Γυρίζουν στα σπίτια, κτυπούν πόρτες και παράθυρα με πέτρες και φωνάζουν «Σηκώστε για το επιτάφιο». Το ίδιο συμβαίνει και το βράδυ της Ανάστασης. Η Ανάσταση δεν γίνεται τα μεσάνυχτα, όπως στην υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά κατά τις 3-4 το πρωί. Αλίμονο δε, αν τολμήσει κάποιος και πει «Χριστός Ανέστη», πριν ακουστεί από το στόμα του παπά μπορεί να φάει και ξύλο.
Προς το τέλος της περιφοράς του επιταφίου γίνεται και το «μπατίκιασμα», ένα είδος πλειστηριασμού του επιταφίου. Ο κάθε Χαλκήτης πρέπει να δώσει μια προσφορά για τον επιτάφιο και όποιος δώσει το μεγαλύτερο ποσό, λένε ότι ο τάδε τον «εσήκωσε» ή «εμπατίκιασε» τον επιτάφιο. Θεωρείται ευεργεσία προς την εκκλησία και ένας τρόπος να δείξει κανείς στους πατριώτες ότι πρόκοψε, γιατί συνήθως τα τελευταία χρόνια τον «σηκώνουν» Χαλκήτες του εξωτερικού. Το μπατίκιασμα γίνεται επίσης και στις γιορτές των μεγάλων μοναστηριών με τις εικόνες των Αγίων και αποτελεί ίσως το μεγαλύτερο εισόδημα της εκκλησίας.
Στη δεύτερη Ανάσταση, κάτω από το κυπαρίσσι του προαυλίου της εκκλησίας, κρεμάνε και καίνε το «Φράγκο», ένα αχυράνθρωπο ντυμένο με παλιά ρούχα και καπέλο. Στην αρχή συμβόλιζε τον Ιούδα. Πιθανόν στη φραγκοκρατία να μετατράπηκε σε «Φράγκο». Το 1974, επειδή είχε γίνει η εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο, φόρεσαν στο «Φράγκο» μια κορδέλα με το όνομα Κίσινγκερ. Ο Κίσινγκερ ήταν ο τότε υπουργός Εξωτερικών της Αμερικής, που απέφυγε να καταδικάσει την τουρκική εισβολή.
No comments:
Post a Comment