Η ΑΡΧΑΙΑ ΦΥΣΚΟΣ .

Στο κέντρο σχεδόν της κοιλάδας της Βελλάς και σ' απόσταση 20 χιλμ. από τον Κορινθιακό κόλπο και 10 χιλμ. προ του Λιδορικίου , πρωτεύουσας της Επαρχίας Δωρίδος , βρίσκεται σήμερα το χωριό Μαλανδρίνον .
Είναι χτισμένο στις δυτικές προσβάσεις της μικράς οροσειράς της Παντελιάς , που είναι νότια παραφυάδα της Γκιώνας . Είναι και αυτό ένα μικρό χωριό με γεωργοκτηνοτροφική απασχόληση σήμερα . Σιτάρια κι' αμπέλια , η κύρια γεωργική τους ασχολία και παράλληλα λίγα μικρά κοπάδια προβάτων που το μεν χειμώνα ξεχειμάζουν κάτω στον κάμπο της Βελλάς , το δε καλοκαίρι ανεβαίνουν πάνω στο βουνό .
Αριθμεί σήμερα 500-600 κατοίκους και συνδέεται με την εθνική οδό Αμφίσσης - Λιδορικίου - Ναυπάκτου , με παρακαμπτήριο διακλάδωσι. Η θέσις αυτή κεντρική και δεσπόζουσα στο πλαίσιο της γύρω περιοχής , στάθηκε αφορμή να κινηθή το ενδιαφέρον των ανθρώπων από της αρχαιοτάτης εποχής και να παρουσιασθή εδώ συνοικισμός από των παλαιοτάτων χρόνων .
Πότε όμως ακριβώς παρουσιάζεται και υπό τινος ιδρύθη δεν μας είναι γνωστό . Η αρχή του ανάγεται στην προιστορία κατά πάσαν πιθανότητα και όπως συμβαίνει στις περιπτώσεις αυτές , είναι δύσκολο ν' ανευρεθή το πρώτο ξεκίνημα και τότε την αλήθεια καλείται να περιβάλη με το μαγικό της πέπλο του " κάποιος " " κάποτε " η μυθολογία .
Εναπόκειται κατόπι στην αρχαιολογική σκαπάνη και τη συγκριτική αρχαιολογία να σπάσουν την αχλύ που σκεπάζει τις πρώτες αρχές , κατά το δυνατόν , και να αποκαταστήσουν την αρχή και την κατοπινή ιστορική πόρεία .
Κατά την ιστορική περίοδο ευρίσκομε , την περιοχή , νοτίως του Λιδορικίου και μέχρι του Κορινθιακού κόλπου , να κατοικείται από τους Εσπερίους η Οζόλες Λοκρούς . " Διττή γαρ εστί διηρημένη υπό του Παρνασσού , δίχα , η μεν εκ του εσπερίου μέρος παρακειμένη τω Παρνασσώ και μέρος αυτού νεμομένη καθήκουσα δ'επί τον Κρισσαίον κόλπον , η δε έω του προς έω τελευτώσαν επί την προς Ευβοία θάλατταν . Καλούνται δ' οι μεν Εσπέριοι Λοκροί και Οζόλαι , έχουσί τε επί τη δημοσία σφραγίδι τον έσπερον αστέρα εγκεχαραγμένον ". Γενάρχης των Λοκρών θεωρελιται ο Λοκρός που ήταν κατά τους μεν Οπουντίους Λοκρούς γιός του Αμφικτύονα του ιδρυτή των Αμφικτυονιών και της Πρωτογένειας , ενώ κατά τους Εσπερίους Λοκρούς ήταν γιός του Φύσκου , διά τούτο και οι Εσπέριοι ελέγονταν και Φυσκείς .
Κέντρο των Φυσκέων ήταν η πόλις Φύσκος που κατείχε την θέσιν του σημερινού Μαλανδρίνου . Ότι όντως υπήρχε στην περιοχή αυτή πόλις που έφερνε το όνομα " Φύσκος " είναι μεμαρτυρημένον από σωζόμενα εδώ ερείπια και από ευρεθείσες ενεπίγραφες πλάκες . Πράγματι στο Μαλανδρίνον και στο νότιο μέρος , όπου το νεκροταφείον του σημερινού χωριού , σώζονται τείχη αρχαίου περιτειχίσματος κυκλωπικής δομής με κατά διαστήματα επάλξεις που όμως δεν έχουν αρκούντως μελετηθή από ειδικούς .
Το σημείο αυτό ήταν η Ακρόπολις της πόλεως κατά πάσαν πιθανότητα . Επίσης από χρόνια είχαν επισημανθή ενεπίγραφες πλάκες σε διάφορα σημεία και μανδροτοίχους χωρίς να κινηθή και ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι αυτές από μεν τους κατοίκους , λόγω κυρίως της άγνοιας , από δε τους αρμοδίους γιατί δεν θεωρούσαν την περιοχήν αξίαν ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος .
Την ύπαρξι των επιγραφών αυτών πληροφορήθη κατά το 1946 που υπηρετούσε ως καθηγητής στο Γυμνάσιο Λιδορικίου ο κ. Ευθύμιος Μαστροκώστας , Διευθυντής αρχαιολογικής υπηρεσίας σήμερα , και πήγε επί τόπου προς εξέτασι .
Αμέσως κατάλαβε τη σημασία τους , τις περισυνέλεξε , τις αποδελτίωσε και φρόντισε γιά την προσωρινή εξασφάλισί τους σε ευυπόληπτα πρόσωπα της Κοινότητας . Αργότερα και κατά το 1955 τις δημοσίευσε σχολιασμένες στην " Αρχαιολογική Εφημερίδα " .Πρόκειται γιά οκτώ επιγραφές μέσα στις οποίες επαναλαμβάνονται οι λέξεις " Φυσκείς " , " Φυσκέος " , " Φυσκέων " , " Φυσκεύς " . Ενδεικτικά παραθέτομεν αποσπάσματα εκ της 3ης και 8ης .
3ης . Αγωνοθετέοντος των Λο( κρών ) Αντιγενείδα Φυσκέος μηνός Τρίτου απέδοτο Ν(ικόλα ) ος Μιστακεύς ται Αθάναι ται Ιλιάδι σώματα γυ(ναικεί) α δύο ωικογενη επ' ελευθερίαι , αι , ονόματα ( Αρχώ και Αφροδι) σία .
8ης . Αγωνοθετέ(ον)τος των Λοκρών Ευθυδα(μο)υ του Ευξιτέλεος Τρειτέος , μηνός πέν(π)του απέδοτο ωφελίων ωφελίωνος Φυσκεύς υαι Αθάναι ται Ιλιάδι σώμα ανδρείον , ωι όνομα Φιλέταιρος , το γένος οικογενες επ' ελευθερίαι.
Και οι δύο επιγραφές αναφέρονται σε αγωνοθέτες Λοκρούς , η πρώτη στον Αντιγενίδα το Φυσκέα που κατά πάσαν πιθανότητα χρημάτισε αγωνοθέτης στους Δελφούς κατά το 137-36 π,Χ. έτος και η άλλη στον Ευθύδαμο τον Ευξιτέλη που καταγόταν από τη Λοκρική πόλι Τριτέα η Τρίτεια . Ανάγεται γύρω στο 153-52 π.Χ. Από τη θέσι που βρέθηκαν αυτές και τη συσχέτισι με τ' άλλα υπ' όψι του στοιχεία πιθνολογεί ο κ.Μαστροκώστας τη θέσι του ναού της Ιλιάδος Αθηνάς , που υπήρχε εδώ όπως φαίνεται από τις παραπάνω επιγραφές , κοντά στη θέσι Ασπρόβρυση η γύρω στην Ακρόπολι . Συνέχισι των ερευνών με παράλληλες ανασκαφές εδώ , θα μπορούσαν ν' αποκαλύψουν το ιερό που πολύ θα βοηθούσε στη διαφώτισι πολλών σημείων σχετικών με τη λατρεία της Ιλιάδος Αθηνάς και θα διαφώτιζε και επιγραφικά την ιστορία των Οζολών Λοκρών .
Καιρός είναι νομίζομε να στραφή η προσοχή της αρχαιολογικής υπηρεσίας και προς την απομονωμένη Δωρίδα όπου βρίσκονται θαμμένες αρχαιότητες ικανές να φωτίσουν και διαλευκάνουν όχι μόνον την τοπική ιστορία αλλά και γενικώτερα να βοηθήσουν στην ολοκλήρωσι του χάρτη της αρχαίας Ελλάδος μ' όλα τα σημαίνοντα κέντρα της . Νομίζομε πως σ' αυτά έστω και με κάποια δευτερεύουσα σημασία περιλαμβάνεται και η Φύσκος όπως και το γειτονικό Κάλλιο η Καλλίπολι γιά ν' αρκεστούμε σ' αυτά μόνο .

Το κείμενο γράφτηκε το 1969 από τον Χαράλ. Θάνο και δημοσιεύτηκε στα " ΛΙΔΩΡΙΚΙΩΤΙΚΑ " το 1983 .