ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ : IANOYAΡΙΟΣ - ΓΕΝΑΡΗΣ

 

      Λαογραφικά του μηνός Ιανουαρίου

 

   Ο Ιανουάριος είναι ο πρώτος μήνας του ημερολογίου μας. Πήρε το όνομά του από τον ρωμαϊκό θεό Janus-Ιανό. Ο Ιανός ήταν ο θεός της αρχής και του τέλους, της μετάβασης από μία κατάσταση σε άλλη. Τον Ιανό οι Ρωμαίοι τον παρίσταναν διπρόσωπο. Στις πύλες της Ρώμη το άγαλμά του κοίταζε με το ένα πρόσωπο την έξοδο και με το άλλο την είσοδο της πόλης. Κοίταζε, δηλαδή, ταυτόχρονα προς τα πίσω και προς τα μπρος. Ο προσδιορισμός αυτός ισχύει τόσο για τον χώρο, όσο και για τον χρόνο. Επομένως ο Ιανός αντίκριζε, επίσης, ταυτόχρονα το παρελθόν και το μέλλον.
   Για τον παραδοσιακό, τον προεπιστημονικό τρόπο σκέψης η αντίληψη του χρόνου είναι συγκεκριμένη, όχι αφηρημένη: χρόνος είναι το περιεχόμενό του.
   Το περιεχόμενο, λοιπόν, του χρόνου στον οποίο ανταποκρίνεται η τοποθέτηση της πρωτοχρονιάς στην πρώτη Ιανουαρίου είναι η γέννηση του φωτός.
   Σύμφωνα με το αρχαίο αττικό ημερολόγιο ο Ιανουάριος αντιστοιχεί περίπου προς τον Γαμηλίωνα δηλαδή τον μήνα κατά τον οποίον τελούνταν οι περισσότεροι γάμοι.
   Οι λαϊκές προσηγορίες του μήνα αυτού είναι ποικίλες. Τον λένε Καλαντάρη (γιατί τραγουδούν τα κάλαντα) Κρυαρίτη (για το πολύ κρύο που φέρνει) Μεγάλο και Τρανό και Μεγαλομηνά (γιατί έχει 31 ημέρες και οι νύχτες του είναι μεγάλες, όπως λέει και το τραγούδι «Νάταν οι μέρες του Μαγιού κι οι νύχτες του Γενάρη») Κλαδευτή (επειδή αρχίζουν τα κλαδέματα στα αμπέλια) Μεσοχείμωνα (επειδή βρίσκεται στη μέση του χειμώνα) Παγωνιά (επειδή παγώνουν τα νερά) Γατόμηνα (για τους νυχτερινούς έρωτες των γάτων) και Γελαστό (για τις Αλκυονίδες ημέρες του). Οι κτηνοτρόφοι τον λένε παρετυμολογικά Γεννάρη, επειδή στις ημέρες του γεννούσαν τα πρόβατα.
   Αυτόν το μήνα οι γεωργικές εργασίες είναι περιορισμένες γιατί ο καιρός δεν επιτρέπει το ξάνοιγμα. Ξεκινά όμως το κλάδεμα των αμπελιών και το καθάρισμα των οπωροφόρων δέντρων. Αυτές οι εργασίες θέλουν ανθρώπους με χρόνια στην πλάτη τους, αληθινούς τεχνίτες. Το λέει άλλωστε και το τραγούδι: « Για βάλε νιους και σκάψε με, γέρους και κλάδεψέ με».
   Εκτός από του Αγ. Βασιλείου και των Φώτων, άλλες Γεναριάτικες γιορτές είναι του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου (7) με την ιδιαίτερη λαογραφική ιδιότητα του ως προστάτη των βαφτισιών και της κουμπαριάς σαν Βαπτιστής.
   Της αγίας Δομνίκης ή Δόμνης (8). Το κοινό όνομα της γιορτής είναι η μέρα της μαμής ή της μπάμπως η μέρα. Είναι γιορτή και συμπόσιο γυναικών, με άφθονα φαγητά, ποτά και αστεϊσμούς που ξεπερνούσαν τα όρια της κοινής ευπρέπειας. Σε αυτήν συμμετέχουν μόνο γυναίκες που «τεκνώνουν», που βρίσκονται δηλαδή σε ηλικία, η οποία επιτρέπει την απόκτηση παιδιού. Το τιμώμενο πρόσωπο είναι η μαμή, ενώ οι άντρες την ημέρα εκείνη έμεναν κλεισμένοι στα σπίτια τους.

   Του Αγ. Αντωνίου (17), που τον συσχέτιζαν με τον καιρό:

                  «Σ’τσί δεκαφτά του Γεναριού
                   είναι, κυρά μ’, τα’ Αγι-Αντωνιού.
                  Τοτεσάς, κυρά Μαντόνα,
                  είν’ η φούρια του χειμώνα!»

    Του Αγ. Αθανασίου (18), από την ετυμολογία του ονόματος του: «αθανάσιος- αθάνατος» (ή και από την παρετυμολογία του «θανάσης - θνητός») προέρχεται η συχνότητα των μικρών εκκλησιών στα Νεκροταφεία με το όνομα «Αι-Θανάσης». Υπάρχει εξάλλου και η παροιμιακή φράση «είναι για τον Αι-Θανάση», που δηλώνει τον ετοιμοθάνατο.
   Και τέλος, των Tριών Ιεραρχών (30). Ο λαός ονομάζει τους αγίους και «Τρεις Άρχοντες» γι’αυτό και γιορτάζουν εκείνη τη μέρα τα ονόματα Αρχοντής, Αρχοντούλα.

Οι παροιμίες και τα δίστιχα που λέγονται για τον Γενάρη αφορούν και τη συμπεριφορά του χειμωνιάτικου μήνα:

«Του Γενάρη το φεγγάρι
ήλιος της ημέρας μοιάζει»
«Το Γενάρη μήνα αν θες να ζεσταθείς
πίνε, τρώγε, τρέχα κι έπειτα να κοιμηθείς.»

«Χιόνι πέφτει τον Γενάρη,
χαρές θαν’ τον Αλωνάρη»

«Γενάρης μήνας πλάκωσε
κοντά το καλοκαίρι.»
«Ο Γενάρης και αν γεννάται
του καλοκαιριού θυμάται.»
Άλλοτε αφορούν τον έρωτα και τις αγάπες:
«Τις νύχτες του Γενάρη
οι γάτες τις γλεντάνε.»

Τα ξύλα κόβονται πριν ανέβουν ακόμη οι χυμοί στα δέντρα:
«Κόψε ξύλο το Γενάρη
και μην καρτεράς φεγγάρι.»

Κάποιοι αγρότες τον Ιανουάριο οργώνουν τα χωράφια τους, αλλά με τα κρύα το χώμα κινδυνεύει να ξαναπαγώσει:
«Τον Γενάρη το ζευγάρι,
διάβολος θε να το πάρει»
Τέλος, τον Ιανουάριο για μερικές μέρες σταματάει η κακοκαιρία. Χαμογελάει ο ήλιος και συμφιλιώνει στεριές και πέλαγα. Τις μέρες αυτές, ο λαός μας τις λέει «Αλκυονίδες» και είναι περίπου 10. Όσες μέρες χρειάζεται, σύμφωνα με τον μύθο, η αλκυόνη για να κλωσήσει τα αυγά της.

Πηγή  ΟΙΑΚΑΣ